GRODZISKO k. Skały - kościół Wniebowzięcia NMP i pustelnia bł. Salomei

Założenie sakralno-obronne zbudowane prawdopodobnie na surowym korzeniu przez klaryski z Zawichostu k. Sandomierza z nadania Bolesława V Wstydliwego w 1257 r. Dawniej istniała również hipoteza tracąca poparcie naukowców ale zarazem nie obalona do dziś, że powstała na miejscu dawnego drewnianego grodu Henryka Brodatego z 1228 r., który stał się miejscem długich walk tego księcia i zarazem opiekuna małoletniego księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego z księciem mazowieckim Konradem o krakowski tron. [do dziś nie ma całkowitej zgodności co do lokacji grodziska Henryka Brodatego. Jedni uważają, że dokument Bolesława Wstydliwego z 1257 r. mówiący o zezwoleniu na wzniesienie zamku w Grodzisku przez klaryski zaprzecza istnieniu tu wcześniej jakiejś obronnej warowni, z drugiej strony zamek Skała opisany przez Długosza wydaje się być najbardziej bliski temu miejscu - przyp. autora]. 

W 1257  Bolesław Wstydliwy za wstawiennictwem Salomei, żony króla halickiego [węgierskiego - przyp. autora] Kolomana i starszej siostry księcia Bolesława zezwolił klaryskom z Zawichostu przenieść swój klasztor w miejsce bezpieczne zwane Skałą [Scala lub Lapis S. Mariae - przyp. autora] i wznieść tu mocny zamek [J. Partyka podaje datę przeprowadzki na 1262 r., zaś A. Matuszczyk, N. Orliński i J. Zinkow datują ten fakt na l. 1257-64. Być może że wszystkie ww. daty są poprawne, gdyż z 1257 r. pochodzi dokument Bolesława, przeprowadzka mogła mieć miejsce w 1262 r. zaś sama budowa kompleksu trwała do 1264 r. - przyp. autora]. Powstał wówczas obronny zespół klasztorny z rzadko spotykanym obronnym kościołem romańskim [wg starszych źródeł fundacja Henryka Brodatego - przyp. autora]. Była to budowla o zaokrąglonych narożnikach, posiadająca półkolistą absydę i kwadratową wieżę. Wybudowano też prawdopodobnie budynki szpitalne a całość założenia wraz z sąsiednimi terenami ufortyfikowano kopiąc fosy i sypiąc wały obronne od dostępnej strony wschodniej. Salomea kazała dla siebie wykuć w skale grotę, w której przez kilka lat pędziła żywot pustelniczy i gdzie ostatecznie skonała w 1268. W rok później zwłoki św. Salomei przeniesiono stąd do klasztoru Franciszkanów w Krakowie. Nadanie zostało bogato uposażone przez księcia Bolesława okolicznymi wsiami (m.in. Zadroże, Wielmoża, Milonki, Sobiesęki, Sułkowice, Damice, Maszków, Skałki, Baranów, Setejów i część Minogi) i miasteczkiem Skała. 

Po śmierci Bolesława Wstydliwego w 1279 r. znacznie zniszczony został klasztor w pobliżu którego toczyły się walki o tron krakowski wobec czego w 1316 Władysław Łokietek przeniósł i osadził Klaryski z Grodziska przy kościele św. Andrzeja w Krakowie [wg A. Matuszczyka, N. Orlińskiego i J. Zinkowa, inne źródła błędnie podają daty 1320 - wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego oraz J. Partyki lub też 1326 - przyp. autora]. Od tej pory zespół klasztorny popadł w ruinę mimo, że do XIX w. nadal były własnością klarysek.

Nowy rozdział w historii tutejszego obiektu to czasy od XVII w. W 1642 zakon Klarysek zaczął wznosić na ruinach byłej pustelni mały kościółek z wykorzystaniem stojącej tam wcześniej kaplicy. W 1674 r. zmarł tu oboźny hetmana koronnego – Aleksander Soboniewski. W 1677 r. ksiądz Sebastian Piskorski rozbudowuje i przebudowuje w stylu barokowym kościółek i całe założenie. Wzniósł dom kapelana, mur z posągami, groty i "pustelnię" [wg niektórych źródeł w 1679 r. - przyp. autora] z zamiarem przeznaczenia tego miejsca na cel ruchu pątniczego. W 1686 prawdopodobnie na wykutej w skale studni postawiono unikatowy obelisk ze słoniem [wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego oraz J. Partyki, wg J. Zinkowa w 1687 r. - przyp. autora]. Od XVII do XIX w. obok kościoła zamieszkiwało kilku pustelników. W dniu 5 września 1939 r. wkraczające do Polski wojska niemieckie spaliły część kościółka. 
W l. 1961-68 w trakcie badań archeologicznych prowadzonych m.in. przez A. Żakiego, Władysława Grabskiego i Wiktora Zina odkryto resztki romańskiego kościoła. Pod tynkiem kościoła odkryto również renesansowe sgraffita z XVI w. W rejonie zabudowań archeologowie odnaleźli wiele żelaznych grotów, ostróg i innych akcesoriów należących do wojowników, co dobitnie świadczy o stoczonych w tym miejscu znacznych bojach. Niestety do dziś miejsce to nie doczekało się dokładnych i kompleksowych badań archeologicznych.

Wybrani pustelnicy:

• Aleksander Soboniewski - oboźny hetmana polnego koronnego, który przełożył wierszem część Biblii na język polski a zmarł tu w 1674
• ksiądz Sebastian Piskorski - realizator barokowej przebudowy i rozbudowy kościoła w 1677-91, kanonik krakowski i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w 1671 r. odbył podróż do Rzymu skąd zapewne zaczerpnął wiele wzorów przy przebudowie kościoła
• ksiądz Maurer - były karmelita w Austrii, proboszcz w Styrii, kanonik w Grazu i Wiedniu oraz zakonnik w Tyńcu pod Krakowem. Słynął on jako lekarz-znachor a jego pobytom zawsze towarzyszył tłum pacjentów. Przebywał tu na pocz. XIX w. 
• Franciszek Warkocz - przybył tu ok. 1870 a zmarł w 1877 r. 
• Feliks Ekkert - ostatni pustelnik, koniec XIX w.
• pustelnica Rusinkowa, w okresie międzywojennym

Całe założenie barokowe uznawane jest za przykład wpływu Lorenza Berniniego na sztukę polską.

Kościół otoczony jest murem z bramkami i ustawionymi na narożach kamiennymi posągami z piaskowca z XVII w.: księcia Kolomana Halickiego [męża bł. Salomei - przyp. autora], bł. Kunegundy [żony Bolesława Wstydliwego - za J. Zinkowem i J. Partyką, wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego to posąg bł. Kingi - przyp. autora], Bolesława Wstydliwego [brat bł. Salomei, z zegarem słonecznym na cokole - przyp. autora], Henryka Brodatego i św. Jadwigi Trzebnickiej [żony Henryka Brodatego, trzymająca model kościoła być może św. Anny w Krakowie - przyp. autora]. Posąg Henryka Brodatego pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berecciego, architekta włoskiego znanego nam m.in. z budowy Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Na dziedzińcu na kolumnie na wprost głównej furty stoi figura św. Klary z 1900 r. [za A. Matuszczyk, N. Orliński i J. Zinkow, wg niektórych źródeł z 1677 r. ale prawdopodobnie błędnie datowano obecna figurę myląc ją z  z pierwotnym posągiem bł. Salomei - przyp. autora] na miejscu przewróconego przez burzę posągu dawnej patronki tego miejsca - bł. Salomei. 

Kościół jest jednonawowy wykonany z cegły z kształtu zbliżony do romańskiego stylu, w którym wybudowana była pierwotna budowla. Nad kruchtą wznosi się okrągła wieża, której górna część spłonęła we wrześniu 1939 r. i została odnowiona w l. 60-70. XX w.. Po bokach wieży na wschodniej elewacji, znajdują się spływy z obeliskami. Do zewnętrznej zachodniej ściany prezbiterium przylega murowana "Grota Ogrodu Getsemanskiego"
Wejście do kościoła otoczone barokowym portalem umiejscowione jest od strony wschodniej w wieży czyli nietypowo ze względu na miejscowe ukształtowanie terenu. 
Nawa przykryta renesansowym sklepieniem kolebkowym z lunetami i stiukowymi kasetonami, gdzie dominują motywy koron, gałązek skrzyżowanych, gwiazd oraz herb Leliwa. Wyposażenie wnętrz w przeważającej mierze barokowe. Barokowy ołtarz główny z posągami św. Józefa i św. Sebastiana wykonany częściowo z czarnego i białego marmuru prawdopodobnie pochodzi z innego kościoła, gdyż zajmuje całą zachodnią ścianę prezbiterium aż do sklepienia. W ołtarzu tym m.in. dwa obrazy, rokokowy Matki Boskiej z Dzieciątkiem i drugi przedstawiający Koronację Matki Boskiej wykonany przez Franciszka Smuglewicza [znajdujący się nad belkowaniem ołtarza - przyp. autora]. Innymi ciekawymi zabytkami wewnątrz kościoła są późnobarokowa ambona oraz trzy marmurowe kropielniczki. Barokowe dzwony. 

Przed kościołem od strony wschodniej w obrębie muru stoi dawny domek kapelana (prebendarza) z XVII w., w którym później mieszkali pustelnicy. Przebudowany i odnowiony został w l. 1984-85

Za kościołem w murze z posągami znajduje się bramka prowadząca po schodkach w dół do wolnostojącego mocno zniszczonego barokowego portalu - nie licząc resztek filarów na stoku od strony południowej to jedyna pozostałość po murze otaczającym niegdyś dziedziniec i groty. Na dziedzińcu tym znajduje się interesujący barokowy obelisk z granitu z 1686 r. [wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego oraz J. Partyki, wg J. Zinkowa w 1687 r. - przyp. autora] ustawiony na grzbiecie kamiennej renesansowej rzeźby słonia z wapienia a ustawiony prawdopodobnie na studni wykutej w skale [za J. Zinkowem, wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego w 1686 r. - przyp. autora]. Obelisk został wzniesiony w trzy lata po zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Niektórzy znawcy tematu uważają że to reminiscencja do rzeźb Wschodu inni porównują ją z obeliskiem na słoniu przed kościołem Santa Maria Sopra Minerva w Rzymie z XVII w. wzniesionym przez Lorenza Berniniego [wg J. Zinkowa w 1647 r. a wg J. Partyki w l. 1666-67 - przyp. autora]. Niegdyś z trąby słonia tryskała fontanna na co wskazują instalacje ukryte wewnątrz rzeźby. 
Na dziedzińcu za obeliskiem na skraju urwiska znajduje się budynek z trzema grotami (zw. domkami modlitwy) z 2 poł. XVII w. ozdobionymi dawniej sztucznymi stalaktytami. Od lewej są to groty: św. Marii Magdaleny, Zaśnięcia Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela. Z pierwotnej dekoracji grot niewiele się zachowało. Prawie nieczytelne są napisy i słabo widoczne pozostałości fresków. W grocie św. Jana znajduje się podobizna króla Jana III Sobieskiego.

Jeszcze niżej tuż nad przepaścią znajduje się budynek tzw. pustelni bł. Salomei z XVIII w. [za J. Zinkowem, wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego z końca XVII w. - przyp. autora] do której prowadzi w południowo-zachodnią stronę w dół tzw. "50 stopni różańcowych". Mimo, że obecna budowla założona na planie zbliżonym do kwadratu nie pochodzi z wieku w którym żyła bł. Salomea tradycja i pewne fakty przemawiają, że właśnie to miejsce bł. Salomea wybrała na spędzenie ostatnich lat swego życia. Świadczyć o tym może odkrycie resztek średniowiecznej budowli na której wzniesiona została obecna pustelnia. Być może, że była to wieża zamkowa lub inna tego typu budowla związana z grodziskiem. Wewnątrz zachował się ołtarzyk bł. Salomei, resztki dekoracji stiukowej, a w kącie Góra Kalwaria i Grób Chrystusa. Na prawo od ołtarza znajduje się kamienne łóżko bł. Salomei. Po bokach ołtarza zachowały się łacińskie napisy: ubi est thesaurus meus ibi et cor meum (Gdzie jest skarb mój tam i serce moje) i Quid est somnus - Gelidae mortis imago (Czym jest sen - Obrazem chłodnej śmierci). W pustelni przy ścianie ołtarza bł. Salomei został pochowany Aleksander Soboniewski, oboźny hetmana polnego koronnego który tu zmarł w XVII w.

W pobliżu pustelni bł. Salomei , przy przepaści wznosi się skała przed którą w XVII w. stał posąg Chrystusa Ukrzyżowanego. Niestety rzeźba ta nie przetrwała do dzisiejszych czasów. 

Od strony wschodniej i północno-wschodniej widnieją wysokie wały i fosy zabezpieczające cypel z założeniem klasztornym uważane dawniej za wały grodziska Henryka Brodatego. Obecnie naukowcy skłaniają się bardziej w kierunku uznania ich za pozostałość fortyfikacyjnej działalności klarysek w  l. 1257-1316. 

Otaczający założenie kościelne starodrzew uznane zostało za pomnik przyrody

Zobacz także