KONIECPOL - kościół p.w. Św. Trójcy

Zespół wczesnobarokowego kościoła parafialnego o stylizowanych cechach obronnych.

Pierwotny kościół drewniany powstał w 1550 r. na miejscu drewnianej kaplicy, a w l. 1561-72 został zamieniony na zbór kalwiński. 

Murowany wczesnobarokowy kościół zbudowany został w l. 1632-44 [wg J. Brandysa i W. Mielczarka budowany w l. 1633-40,  wg J. Borowskiej-Antoniewicz w l. 1633-42, a wg R. Bajerlajna w l. 1632-40 - przyp. autora] na planie równoramiennego krzyża. Powstał jako wotum za uwolnienie się Stanisława Koniecpolskiego z niewoli tureckiej. Postanowił on wznieść w Koniecpolu nową, murowaną świątynię, godną pozycji i sławy fundatora natychmiast po objęcie władzy w Koniecpolu w 1618 r. Realizację tego zamierzenia opóźniła jednak trzyletnia niewola hetmana, pojmanego przez Turków pod Cecorą w 1620 r. Dalszą zwłokę spowodowały późniejsze walki z Kozakami i Tatarami oraz wojna ze Szwecją, w której ponownie zajaśniał talent dowódczy Koniecpolskiego. Dopiero w latach 30-tych XVII w., już jako hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, Koniecpolski mógł przystąpić do wypełnienia złożonego w niewoli ślubu, zgodnie z którym - w podzięce za odzyskanie wolności - miał on wznieść świątynię jeszcze świetniejszą i okazalszą niż przewidywały jego pierwotne plany sprzed Cecory. 

Arcybiskup gnieźnieński Maciej Łubieński w obecności Stanisława Koniecpolskiego, jego syna Aleksandra oraz marszałka dworu, hetmana Stanisława Oświęcima dokonał konsekracji kościoła 29 czerwca 1644. Kościół był on przebudowany w XVIII w. i remontowany na przełomie XVIII i XIX w. 

Budowla trójnawowa, orientowana wzniesiona z kamienia marglowego i częściowo cegły. Ma formę bazyliki z transeptem przy czym nawy boczne utworzono z dwóch kaplic, połączonych wąskimi przejściami i otwartych do nawy głównej arkadami filarowymi. Zwrócona w stronę miasta dwukondygnacyjna fasada posiada charakterystyczne dla wczesnego baroku zwieńczenie z trójkątnym szczytem i wolutowymi spływami po bokach. Podobnie przedstawia się elewacja wschodnia świątyni, zwrócona ku rzece. Nad krzyżem transeptu wznosi się wysoka wieżyczka na sygnaturkę.

Wystrój wnętrza barokowy i rokokowy z XVII i XVIII w. W północnym ramieniu transeptu znajduje się symboliczny nagrobek Stanisława Koniecpolskiego z 1653 r. (rzeźbiona postać leżącego rycerza w zbroi nawiązująca formą do renesansowych nagrobków królewskich w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu) [w rzeczywistości hetman został pochowany w Brodach na Wołyniu, a archaizacja formy nagrobka służyła zapewne podkreśleniu starożytności i magnackiego splendoru rodu hetmana. - przyp. autora].

W przeciwnym ramieniu transeptu nad wejściem do zakrystii wisi dużych rozmiarów konny portret hetmana Stanisława Koniecpolskiego z poł. XIX w. Podobno namalował go 20-letni Cyprian Kamil Norwid na prośbę Henryka Pilawy Potockiego podczas pobytu w Chrząstowie w 1841 r. Portret ten upamiętnia zwycięską bitwę pod Ochmatową nad Siną Wodą stoczoną 30 stycznia 1644 r. z wojskami Tubaj-Beja. Jest to kopia XVII-wiecznego obrazu. W krypcie kościoła w 1719 r. został pochowany Jan Aleksander Koniecpolski

We wnętrzu kościoła na uwagę zasługują również barokowy ołtarz główny z poł. XVII w. z bramkami i rzeźbami świętych biskupów Stanisława i Wojciecha oraz obrazem św. Trójcy z XVII w.; osiem barokowych ołtarzy bocznych (dwa z 1 poł. XVIII w., dwa rokokowe z ok. połowy XVIII w., dwa ołtarzyki z 2 połowy XVII w); barokowa ambona z ok. połowy XVII w. z rzeźbionymi postaciami świętych; chór i organy; kamienna chrzcielnica z XVII w.; bogato zdobione konfesjonały, stalle i ławki rokokowe z 3 ćw. XVIII w.; boazerie, szafy i tron w zakrystii z XVIII w.; kielichy, monstrancje i ornaty z XVII i XVIII w.; W bibliotece kościelnej zachowały się pozostałości cennego księgozbioru jezuickiego z XVI i XVII w.

Kompleks kościoła parafialnego obejmuje również teren dawnego cmentarza przykościelnego założonego na planie prostokąta, który otacza murowane ogrodzenie z poł. XVII w. W murze od strony Rynku znajdują się strzelnice kluczowe mające  świadczyć o funkcji obronnej obiektu, która w rzeczywistości nie miała miejsca. Od tej samej strony w narożnikach muru znajdują się dwie dwukondgnacyjne wieże (dawniej dzwonnica i wieża zegarowa) z drewnianymi nadbudówkami i nakryte dachami namiotowymi wybudowane równocześnie z ogrodzeniem.

Od strony rzeki w narożnikach muru stoją dwie murowane budowle o dachach dwuspadowych ze sterczynami z poł. XVII w. tj.: kostnica i składzik.

W zachodnim odcinku muru cmentarnego, na osi kościoła, znajduje się dekoracyjna późnorenesansowa brama z około połowy XVII w., trójdzielna, zdobiona rustyką oraz zwieńczona obeliskami i wolutami. W północnym i południowym odcinku muru znajdują się bramki w stylu barokowym.

Biegnący wokół kościoła mur ze strzelnicami i wieżami w narożach upodabnia całe założenie do obiektów o charakterze obronnym. Elementy obronności występują również w architekturze samego kościoła, który zaopatrzono w małe i wysoko położone otwory okienne. W istocie mamy tu bardziej do czynienia ze stylizacją niż z rzeczywistym charakterem obronnym zespołu kościelnego. Szesnaście strzelnic w murze cmentarnym służyło w praktyce do oddawania strzałów dla uświetnienia procesji oraz innych uroczystości kościelnych. Z tego względu jeszcze w 1778 r. na wyposażeniu świątyni znajdowało się dwanaście małych moździerzy, jedna żelazna armatka i jedna spiżowa hakownica. Teoretycznie jednak, w razie potrzeby, otoczony murem ze strzelnicami kościół mógł zapewniać mieszkańcom miasta czasowe schronienie i służyć rzeczywistym, choć oczywiście bardzo ograniczonym, celom obronnym.

Zobacz także