OLKUSZ - bazylika św. Andrzeja Apostoła

Wybudowany w 1 połowie XIV w. prawdopodobnie przez Władysława Łokietka, a przynajmniej on zapoczątkował jego budowę ( niektórzy do niedawna uważali, że budowlę pierwotną postawił Kazimierz Wielki) . Rozbudowany w XV i XVII w. Odnawiany po pożarach w 1553 i 1588 r. Budowla była odnawiana również w 1612 r. kiedy to nabrała dzisiejszych kształtów. W końcu XIX w. zniekształcony przez przebudowę - usunięto skarpy. Zbudowany z cegły i czerwonego piaskowca parczewskiego. 

Wnętrze halowe, trójnawowe. Nawy oddzielone są od siebie ośmiobocznymi filarami. Podczas żmudnych prac konserwatorskich prowadzonych po 1960 r. pod kierunkiem prof. Józefa Dutkiewicza (zginął tragicznie w 1968 r. w tym właśnie kościele w trakcie prowadzonych prac), na wszystkich ścianach prezbiterium odkryto nawarstwione malowidła z kilku zasadniczo różniących się okresów. Przy okazji remontu krypt odkryto, że w jednej z trumien zachowały się zetlałe zwłoki mężczyzny w bogatym w aplikacje ubiorze i renesansowym nakryciu głowy. 
W prezbiterium gotyckie malowidła ścienne z końca XIV w., XVIII / XIX w. i 1914-17 r. :
Na ścianie północnej (lewej) malowidło odłączone od ściany z XIV w. (postacie ubrane w stroje z XIV w., w górnej części przedstawia 7 uczynków miłosierdzia oraz Chrystusa przed bramą do niebios, a w dolnym 7 grzechów głównych z paszczą piekielną. Są to jedyne zachowane w Polsce wizerunki strojów górniczych z owych czasów). 
Od północy do prezbiterium przylega niewielki skarbczyk oraz zakrystia ponad, którą znajduje się niewielki składzik, w którym kiedyś znajdowała się biblioteka. 
Na ścianie południowej malowidło z XIV w. (Chrystus i fundatorzy kościoła). 
Na ścianie wschodniej za ołtarzem głównym odsłonięta na całej powierzchni piękna, kolorowa, renesansowa dekoracja o motywach roślinnych z 1592 r. (herb Królestwa Polskiego i herb miasta , gwarkowie w strojach górniczych - jedyne w Polsce rysunki strojów górniczych z tego czasu). Na tej ścianie też gotyckie okno. Malowidło na krzyżowym sklepieniu i w całej prawej nawie skomponowane przez J. Dutkiewicza. Ołtarz główny z pocz. XVII w.

Nawa południowa ( prawa ) - koło kaplicy malowidła gotyckie i renesansowe. Z wyposażenia najcenniejszy jest poliptyk olkuski malowany na desce temperą (4 skrzydła , malowany dwustronnie) z 1485 r. wykonany przez Jana Wielkiego (być może że został wykonany w 1493 r. przez Adama z Lublina). Dzieło to należy do najcenniejszych obiektów malarstwa późnogotyckiego w Małopolsce, dokończony przez Stanisława Starego z Krakowa. Obrazy na poliptyku przedstawiają sceny z życia Matki Bożej oraz sceny pasyjne. W polu środkowym figura Matki Bożej z Dzieciątkiem z końca XV w. Stoi on obecnie na dawnym miejscu w głównym ołtarzu. 

Kaplica św. Anny (przy prezbiterium) z połowy XV w. ufundowana przez Zbigniewa Oleśnickiego. Odkryto w niej ślady polichromii z przełomu XVI i XVII w. przedstawiającej apostołów i wici roślinne. Uzupełniono je elementami według projektu J. Dutkiewicza. 

Kaplica Amendzińska (Amendowska, Loretańska ) z 1620 r. , wybudowana przez bogatego olbornika olkuskiego Stanisława Amenda zamknięta jest barokową kratą z herbami Amendów i Bethmanów (mieszczan krakowskich). 

Kruchta z 1612 r. z kwadratową klatką ze schodami prowadzącymi na chór muzyczny. 

W skarbczyku znajdują się kolejne dzieła sztuki: krzyż ze srebra - 1,5 m wysoki i 7 kg wagi z początku XVII w. - dar gwarków olkuskich, laska marszałkowska gwarków z drewna gruszkowego z 1674 r. z wyrytą modlitwą na opasującej ją srebrnej wstędze, która była używana podczas zebrań i podejmowania uchwał, krzyż gotycki drewniany obity srebrną blachą (dawniej też wyłożony drogimi kamieniami) z Europy Zachodniej z początku XV w, ołowiana chrzcielnica z 1585 r. z miedzianą pokrywą w kształcie romańskiego kielicha. 

Pod chórem stoją stalle rajców miejskich z 1500 r. (gotyckie), później nieco przerobione w 1627 r. Chór muzyczny z 1612 r. oraz organy z początku XVII w. z Norymbergii, zbudowane przez mistrza Hansa Hummela, uznawane obecnie za najstarsze zachowane organy w Europie.

W prezbiterium stalle dla księży z 1594 r. (renesansowo-manierystyczne). Ambona z 1639 r. (manierystyczna). Warty obejrzenia jest również gotycki posąg Chrystusa Frasobliwego z początku XVI w. 

Na zewnątrz kościoła: od południowej strony placu kaplica św. Jana Kantego, który w 1 połowie XV w. był tutaj przez kilka lat proboszczem. Kaplica ta z późnobarokowym portalem pochodzi z 1738 r. Wbudowana została w mury miejskie na miejscu dawnego mieszkania świętego (z 1 połowy XV w.). 

Odsunięta od kościoła stoi również charakterystyczna dzwonnica z 1913 r., którą wybudowano na fundamentach jednej z baszt miejskich. 
W zewnętrzną ścianę fary wmurowane zostały gmerki gwarków olkuskich

Zobacz także