KRZESZOWICE - kościół św. Marcina z Tours

Historia parafii sięga pocz. XIV w. jednak wówczas istniał tu drewniany kościół. Pierwotna koncepcja budowy murowanej świątyni powstała z inicjatywy hr. Artura Potockiego już w 1816 r. Wówczas to paryscy architekci Percier i Fontaine - projektanci nowej części Luwru - wykonali projekt kościoła, który miał stanowić jednocześnie mauzoleum rodowe Potockich. Czy to ze względu na możliwości finansowe czy też inne przesłanki projekt kościoła podobnie jak zlecony im projekt pałacu, który miał zostać wybudowany w Krzeszowicach nigdy nie doczekały się realizacji. Wiadomo jednak, że hr. Artura Potocki zdecydował się zlecić opracowanie projektu kościoła Karolowi Fryderykowi Schinklowi (1781-1841), który mimo młodego wieku zyskał już sławę wybitnego architekta, malarza, filozofa i teoretyka sztuki. Został również głównym architektem Królestwa Prus. 
Latem 1823 r. do Krzeszowic przybył na polecenie Schinkla jego uczeń Ludwik Persius. Miał on za zadanie rozpoznanie potrzeb Potockich, zbadanie położenia przyszłej budowli i umiejscowienia go w krajobrazie. Wówczas Persius zapoznał się z pierwotnym projektem francuskich architektów, na którego podstawie Schinkl w 1823 r. przedstawił nowy projekt. Projekt w całości również nie doczekał się realizacji. Bryła kościoła zakładała bowiem konstrukcję dwupoziomową. Dolna kondygnacja miała stanowić mauzoleum Potockich, a zatem miała być zachowana w stylu poważnym, mroczna dostępna jedynie przez wodę. Górna kondygnacja - część sakralna - miała być przeciwieństwem parteru, a zatem rozświetlona symbolizująca tryumf ducha nad materią.
Dopiero po śmierci hr. Artura Potockiego, w czerwcu 1832 r. do Krzeszowic przyjechał osobiście Schinkl, który zatwierdził po zmianach ostateczny projekt, w którym zrezygnowano m.in. z dolnej części kościoła wobec rozpoczęcia przebudowy Kaplicy Padniewskich na Wawelu w mauzoleum rodu Potockich. Odtąd datuje się rozpoczęcie budowy świątyni, którą nadzorował berliński architekt Wilhelm Hofbauer jednak budowa została wstrzymana wspomnianymi wcześniej robotami na Wawelu, które trwały do 1840 r. Obecny kościół jest zatem budowlą niemal wierną planowi Schinkla (uległ jedynie skróceniu i pozbawiony dolnej kondygnacji). 
W 1844 r. został poświęcony przez ówczesnego proboszcza ks. Trawińskiego jednak prace we wnętrzu kościoła trwały dość długo - bo aż do 1872 r. W tym czasie w 1847 roku wykonano posadzki z dębnickiego czarnego marmuru oraz zamontowano kute kraty do kaplic. W ciągu kilkunastu kolejnych lat wykonano drzwi, ustawiono ołtarze, ambonę, ufundowano sprzęt liturgiczny i pozostałe wyposażenie kościoła. W 1874 roku bp Antoni Gałecki dokonał konsekracji świątyni. 
W 1903 roku proboszcz ks. Slosarczyk zamierzał przemalować pierwotne wnętrze kościoła jednak nie uzyskał zgody Potockich jednak w 1936 r. prof. Julian Krupski, artysta pochodzący z Krzeszowic, ceniony malarz i dekorator wnętrz, wykształcony we Lwowie i w wiedeńskiej Kunstgewerbeschule zaprojektował cykl witraży do Krzeszowic i zainstalował jeden witraż przedstawiający Gorzkie Żale. W maju 1937 r. ze względu na znaczne zabrudzenie białych dotychczas ścian kościoła - zgodnych z projektem Schinkla - został przemalowany techniką kazeinową. Nadzór nad pracami prowadził Krupski. W efekcie wnętrze świątyni nabrało nowego kolorytu w odcieniach kości słoniowej ze złoconymi kapitelami. Koszt prac malarskich wyniósł 7,5 tys. zł. Stosunkowo delikatna nowa polichromia stała się tłem dla zamontowanych w latach 1936-43 kolejnych witraży wykonywanych wg projektu Krupskiego w warsztacie M. Romańczyka w Krakowie. W 1961 lub 1962 roku kościół pokryto polichromią niefiguratywną podkreślającą strukturę przestrzenną wnętrza. W l. 70. XX w. prace nad projektami witraży do krzeszowickiej świątyni wykonał absolwent krakowskiej ASP malarz Bolesław Szpecht. W 1974 r. przeniesiona została ambona z tęczy do partii nasady apsydy, a w 1979 r. maswerki w kaplicach wypełniono witrażami. Kolejnej zmiany wnętrza dokonano ok. 1980 r. za czasów probostwa ks. Władysława Orzechowskiego. On to dokonał wymiany pierwotnej posadzki z dębnickiego marmuru na posadzkę z płytek ułożonych rombowo w czarno-białą szachownicę zaś w prezbiterium wykonani kamienne okładziny ścian.  

Obecna budowla została ufundowana przez Artura i Zofię Potockich. Wybudowana w stylu neogotyckim z cegły w l. 1832-44 wg projektu Karola Fryderyka Schinkla. Budowla trzynawowa z prezbiterium o wielobocznym zamknięciu i dwiema bocznymi kaplicami stanowiącymi na planie kościoła ramiona krzyża łacińskiego. Bryła kościoła jest stosunkowo prosta, a zarazem posiada piękne proporcje. Z ceglanymi murami świątyni kontrastują jasne kamienne dekoracje architektoniczne. Wspomniane wyżej kaplice zostały zwieńczone czworobocznymi wieżami - dzwonnicami zakończonymi ostrosłupowymi hełmami. Najciekawszą część kościoła stanowi niezwykle okazała fasada z ciosów kamiennych. Głównymi elementami architektonicznymi elewacji frontowej są ostrołukowe arkady w przyziemiu i okazała rozeta powyżej. Ponad arkadami wejściowymi na konsolach ustawiono cztery rzeźby Ewangelistów. Zwieńczenie układu frontonu stanowi figura Michała Archanioła walczącego z szatanem. Na ścianie frontowej widnieją ponadto płaskorzeźby herbowe: Pilawa - Potockich i Korczak - Branickich.

Przedsionek świątyni ozdabiają płaskorzeźby Karola Ceptowskiego przedstawiające Boże Narodzenie, Ukrzyżowanie i Wniebowstąpienie. Wnętrze kościoła zdobią witraże z l. 1936-43 i l. 70. XX w. i polichromia z 1961 lub 1962r. wykonane przez artystów krakowskich (prof. Juliana Krupskiego i Bolesława Szpechta). Ze względu na prowadzone w XX w. prace wnętrze kościoła całkowicie zmieniło swój charakter. Pierwotnie wnętrze rozświetlało światło dzienne wpadające okazałymi oknami wypełnionymi białymi szybami, zaś wykonana pierwotnie z czarnego marmuru eksploatowanego w pobliskim Dębniku posadzka kontrastowała z białymi ścianami podkreślając okazałość ołtarza głównego. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matka Boska z Dzieciątkiem objawiająca się rodzinie Potockich zamówiony przez Zofię Potocką u Leopolda Kupelwiessera z Wiednia. W ołtarzu bocznym w prawej kaplicy mieści się cenny obraz Pokłon Trzech Króli pędzla florenckiego manierysty Santi di Tito z 1597 [Santiago do Tito wg J. Zinkowa, wg wyd. Compass z 1596 r. - przyp. autora]. Uzupełnieniem zachowanego pierwotnego wyposażenia świątyni jest ambona i stare ławki kościelne. Na uwagę zasługuje też marmurowa płyta nagrobna Sebastiana Lubomirskiego zm. w 1613 r. W podziemiach kościoła znajdują się grobowce Potockich.

Zobacz także