ŻARNOWIEC

Dawne miasto (do 1870 r.) o ciekawej historii średniowiecznej, obecnie wieś położona na wschodniej granicy Jury z Wyżyną Miechowską na wysokości 290 m n.p.m., w okolicy bagnistej, nad górną Pilicą, w pobliżu ujścia do niej potoku Uniejówka

W centrum wsi początek bierze czarny szlak rowerowy do Udorza

czasy przedhistoryczne - Żarnowiec stanowił czoło opola plemiennego i był centrum okręgu, a chyba również ośrodkiem przedchrześcijańskiego kultu religijnego. 

przed XIII w. - w miejscu dzisiejszej wsi Łany Wielkie (dokładna data lokacji miasta nie jest znana) istniała osada (tzw. Stary Żarnowiec) położona przy jednym z najstarszych na tych terenach ważnym średniowiecznym trakcie handlowym z Krakowa na Śląski i do Wielkopolski przez Skałę-Żarnowiec-Lelów-Mstów. Była to miejscowość na tyle znana, że Gall Anonim w swej kronice jej nazwą określił tereny starcia między Władysławem Hermanem i synami

XIII w. - stała tu prawdopodobnie strażnica książęca (grodzisko), niewykluczone, że z elementami kamiennymi, bo wspomina się o istniejących w niej piwnicach

pocz. XIV w. - u schyłku panowania Władysława Łokietka w Starym Żarnowcu istniała parafia

XIV w. - Kazimierz Wielki przeniósł Żarnowiec na obecne miejsce albo jako już wcześniej istniejące miasto, albo dopiero Nowemu Żarnowcowi nadał prawa miejskie. Dawne miejsce lokacyjne nazwano Starym Żarnowcem, a później przemianowano je na Łany Wielkie.
Żarnowiec dzięki temu królowi został uczyniony ośrodkiem królewskich dóbr stołowych. Ponadto dzięki hojności króla ufundowano tu kościół Narodzenia NMP i św. Jakuba Starszego

1341 - Król Kazimierz Wielki kazał sobie zbudować tu murowany z cegły zamek (lub rozbudować drewniano-kamienną warownię), który usytuowany był na lewym brzegu Pilicy, a następnie zesłał do niego swą drugą, nielubianą i porzuconą żonę Adelajdę.

1354-62 - z tych lat pochodzi wiele dokumentów państwowych wystawionych przez króla Kazimierza Wielkiego w żarnowieckim zamku.

1355-56 - król Kazimierz Wielki osadził w żarnowieckim zamku swą drugą, nielubianą i porzuconą żonę - heską księżniczkę Adelajdę. Z tej niewoli odebrał ją dopiero jej ojciec landgraf heski

1391-96 - w trakcie kampanii Jagiełły przeciwko księciu opolskiemu Władysławowi wojska królewskie jadąc na Olsztyn prawdopodobnie przejeżdżały przez Żarnowiec w drodze z Krakowa do Lelowa

1397 - o świetności miasta świadczyć może fakt, że zgodnie z uchwalonym w tym roku podziałem województwa krakowskiego podzielono go na 3 powiaty: krakowski, proszowski i żarnowiecki.

XV w. - na żarnowieckim zamku gościł król Władysław Jagiełło. 

od 1 połowy XVI w. - ziemia żarnowiecka stanowi niewielkie starostwo niegrodowe, obejmujące około 20 okolicznych wsi.

1524 - pożar kościoła parafialnego

około 1528 - w Żarnowcu urodził się jeden z najsłynniejszych kaznodziei i teologów kalwińskich w Polsce - Grzegorz z Żarnowca (Koszarski)

2 połowa XVI w. - ze starostwa żarnowieckiego wyodrębniono królewszczyznę szycką, zwaną też starostwem szyckim. Starostwo to istniało do rozbiorów Polski

1655 - najazd szwedzki pustoszy miasto

1662 - Żarnowiec liczył 451 mieszkańców, a zatem było to miasto mniejsze niż Pilica ale większe od Wolbromia

1697 - wielki pożar miasta niszczy zabudowę. Od tego czasu Żarnowiec ciągle podupada

2 poł. XVIII w. - w Żarnowcu stało 151 domów (więcej niż w Olkuszu, Skale czy Wolbromiu ale mniej niż w pobliskiej Pilicy) co wskazuje, że było to jeszcze spore miasto

1775 - pożar zamku a następnie częściowa jego rozbiórka

maj 1794 - w czasie powstania kościuszkowskiego po bitwie pod Racławicami (4 kwietnia) wojska pruskie pod dowództwem gen. Favrata zajęły zachodnią część Małopolski po pobliską Pilicę, Jangrot i Skałę oraz zablokowały dostawy amunicji i uzbrojenia z Saksonii i Nadrenii. Koncentracja korpusu pruskiego miała miejsce w rejonie Żarnowca. Król pruski Fryderyk Wilhelm II zatrzymał się w sąsiedniej Woli Libertowskiej. Z opisanego miejsca koncentracji armia pruska wyruszyła w kierunku północnym na spotkanie z nadciągającym wojskiem Kościuszki. W dniu 6 czerwca tego roku doszło do walki tych dwóch armii. Krwawa bitwa przegrana przez wojska kościuszkowskie przeszła do historii jako bitwa pod Szczekocinami

grudzień 1882 - na mocy bulli "Ut primum" wydanej przez papieża Leona XIII parafia w Żarnowcu wchodząca dotychczas w skład dekanatu pilickiego weszła do nowo utworzonej diecezji kieleckiej 

10 i 11 lipca 1819 - w trakcie wojen napoleońskich doszło do bitwy pod Żarnowcem, w której został ranny austriacki generał Jan Franciszek Mohr

26 grudnia 1812 - w drodze do Krakowa umiera tu na zapalenie płuc Joel Barlow, wybitny poeta amerykański i dyplomata, przyjaciel Tadeusza Kościuszki, który przybył do Polski jako poseł

20 II 1863 - w Żarnowcu miała miejsce potyczka oddziału powstańczego (powstanie styczniowe)

1866 - "majorat Żarnowiec" otrzymał od rządu carskiego rosyjski gen. mjr Bazyli Feichtner

1870 - utrata praw miejskich. Wyraźny spadek zaludnienia Żarnowca, który liczył w tym czasie 1801 mieszkańców (tyle co ok. połowa ilości mieszkańców Wolbromia czy też Pilicy, mniej niż w Olkuszu i Sławkowie ale nadal więcej niż w Skale)

1876 - po przeprowadzonej w tym roku reformie ustroju sądowego gmina wiejska Żarnowiec przynależała do sądu gminnego w Pilicy

pocz. XX w. - w związku z rozwojem handlu płodami rolnymi w Żarnowcu znane były poniedziałkowe targi

ok. 1910 - gruntowna restauracja i przebudowa kościoła parafialnego w stylu pseudogotyckim

1918 - usypanie kopca Kościuszki. Pod koniec tego roku na mocy dekretu wydanego jeszcze 1 sierpnia 1911 r. przez bpa Augustyna Łosieńskiego ponownie utworzono dekanat pilicki, w skład którego weszła również parafia w Żarnowcu 

1919-26 - na istniejącym od średniowiecza trakcie z Żarnowca do Pilicy powstała utwardzona droga pozwalająca m.in. na komunikację samochodową. Do jej budowy przygotowano odgórnie rozkład szarwarków w oparciu o które prowadzono w gminie Pilica remonty i budowy dróg

1939 - w Żarnowcu działało jedno z 28 terenowych kół Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej

4/5 września 1939 - przez Żarnowiec od strony Pilicy przechodziły pierwsze oddziały piechoty niemieckiej należące do 7 korpusu 68 DP

październik 1939 - w Żarnowcu działał jeden z najsilniejszych zalążków Służby Zwycięstwu Polski (SZP) na terenie północnego podregionu rejonu AK Miechów

1939-45 - w czasie II wojny światowej w Żarnowcu który stał się miejscem masowych egzekucji zginęło ok. 1/3 wszystkich ofiar wojny z terenu gminy Żarnowiec. Miasteczko było też miejscem zgładzenia ok. 1000 Żydów których część zabito na miejscu a część zostało wywiezionych do obozów zagłady z przystankiem w przejściowym obozie utworzonym w Wolbromiu

koniec 1941 - w wyniku akcji pilickiego oddziału Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) zlikwidowano konfidenta w Żarnowcu 

1942 - Związek Walki Zbrojnej sformułował w Żarnowcu oddziały Batalionów Chłopskich

14 lutego 1942 - dotychczasowy ZWZ przekształcono w Armie Krajową (AK). W Żarnowcu znajdowała się siedziba podobwodu AK-BCh "Żelcia" wchodzącego w skład obwodu Olkusz, inspektoratu Miechów i okręgu Kraków. W skład podobwodu Żarnowiec wchodziły cztery placówki: Żarnowiec ("Zebra"), Pilica ("Pawian") [od września 1943 r. - przyp. autora], Kidów ("Koń") i Kroczyce ("Kruk"). Jego komendantem został k pt. Zygmunt Niebrzydowski ps. "Marcin" [wg starszych źródeł ps. "Henryk" - przyp. autora], adiutantem zaś -ppor. Stanisław Wałek ps. "Wierzyński". Komendantem placówki w Żarnowcu został ppor. Wincenty Pełka ps. "Marek". 

2 stycznia 1943 - oddział GL pod dowództwem Juliusza Topolnickiego - szefa sztabu Obwodu Kraków, przeprowadził akcję wypadową na dwunastoosobowy posterunek policji granatowej w Żarnowcu. W trakcie wypadu policje rozbrojono, zdobywając 6 karabinów i 4 pistolety, a następnie stoczona została walka z czterema żandarmami, którzy przybyli na odsiecz z Wolbromia. Jednego z nich zabito a pozostałych raniono. Zdobyto na nich dodatkowo 2 karabiny maszynowe i granaty. Po odejściu partyzantów z odsieczą przybyła liczna grupa (ok. 200 osób) składająca się z żandarmów i żołnierzy. Za oddanie broni partyzantom aresztowany został komendant posterunku policji granatowej Jana Iwankiewicza i 5 posterunkowych, których w dniu 7 stycznia 1943 stracono w Miechowie. Pozostali policjanci zbiegli ze służby. Po tej akcji oddział partyzancki "Mnich" wycofał się do pierwotnej swojej siedziby w lasach chroberskich koło Pińczowa

17 maja 1943 - oddział GL "Mnich" pod dow. Tadeusza Grochala ps. "Tadek Biały" dokonał nalotu na posterunek żandarmerii i policji granatowej w Żarnowcu. Niestety o planowanej akcji doniósł Niemcom prowokator który znalazł się w szeregach oddziału wobec czego po ciężkich trzygodzinnych walkach partyzanci zostali zmuszeni do wycofania się. Walki okupione zostały śmiercią 4 i ranami kilkunastu Niemców oraz śmiercią 5 i ranami 2 partyzantów. Następnego dnia, gdy oddział wycofywał się spod Żarnowca został okrążony przez przeważające siły niemieckie w lasach koło pobliskich Łanów gdzie stoczona została krwawa bitwa. Jeszcze w tym samym dniu w ramach odwetu i zastraszenia miejscowej ludności na rynku w Żarnowcu publicznie rozstrzelano 40 mężczyzn z okolicznych miejscowości

18 listopada 1943 - w odwecie za wydatną pomoc i poparcie miejscowej ludności dla działających w okolicy partyzantów publicznie rozstrzelano na miejscowym rynku 20 zakładników przywiezionych z Krakowa. Pochowano ich na cmentarzu w Żarnowcu we wspólnej mogile

styczeń 1944 - okupant niemiecki dokonał publicznej egzekucji ok. 20 osób. Z początkiem roku dotychczasowego komendanta podobwodu żarnowieckiego AK - Zygmunta Niebrzydowskiego zastąpił ppor. Stanisław Czech ps. "Czarny" 

wiosna 1944 - podobwód AK Żarnowiec w ramach odgórnego rozkazu został zlikwidowany podobnie jak pozostałe obwody, podobwody i placówki, a w ich miejsce na terenie całego Inspektoratu Miechów utworzono 106 Dywizję Piechoty AK Ziemi Miechowskiej, Olkuskiej i Pińczowskiej o kryptonimie "Dom" oraz Krakowska Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej o kryptonimie "Bank" [wg starszego źródła likwidacja podobwodów miała miejsce pod koniec 1944 r. - przyp. autora]

kwiecień 1944 - w lesie łańskim pod Żarnowcem patrol likwidacyjny oddziału BCh "Marcina" [lub "Czarnego" - przyp. autora] na mocy wyroku sądu konspiracyjnego rozstrzelał groźnego konfidenta gestapo, Piotra Garmulewicza, który przyczynił się m.in. do pacyfikacji wsi Nasiechowie

czerwiec 1944 - Żarnowiec znalazł się na terytorium działania 16 pułku piechoty Ziemi Olkuskiej, kryptonim "Winiarnia" - jednego z 3 pułków piechoty należącej do 106 DP AK

11 lipca 1944 - stacjonujące w Żarnowcu oddziały policji granatowej uczestniczyły w starciu pod Udorzem z grupą żołnierzy batalionu AK "Parasol" z Warszawy wycofującej się z Krakowa przez Skałę

od 7 sierpnia 1944 - Niemcy korzystając z zatrzymania się frontu rosyjskiej ofensywy na linii Wisły rozpoczęli akcję budowy bunkrów i kopania okopów (akcja okopy) m.in. w rejonie Żarnowca. Do prac zaprzęgano miejscową ludność w wieku od 14 do 60 lat, którzy mieli stawić się z własnymi narzędziami 

wrzesień 1944 - styczeń 1945 - w 8 stodołach w Żarnowcu Niemcy utworzyli obóz pracy, w którym przebywali Polacy i jeńcy radzieccy. Jednorazowo pracowało w nim do 200 więźniów. Ocenia się, że w sumie pracowało w nim ok. 3 tys. osób. Po likwidacji obozu więźniowie pochodzenia polskiego zostali zwolnieni zaś Rosjan wywieziono w nieznanym kierunku

11 październik 1944 - 14 stycznia 1945 - w okresie tym w budynku synagogi w Żarnowcu hitlerowcy utworzyli drugi obóz pracy mieszczący dla 350 więźniów. Ogółem przez jego mury przeszło ok. 2 tys. osób. Po jego likwidacji część więźniów zostało wywiezionych

14-15 stycznia 1945 - w Żarnowcu pojawiły się transporty ludzi, zwierząt i wozów jadące w kierunku Pilicy stanowiące część wojska niemieckiego cofającego się przed frontem radzieckim 

16 stycznia 1945 - po południu Żarnowiec został wyzwolony przez oddziały 15 Dywizji Piechoty Gwardii wchodzące w skład 5 Armii Gwardii pod dowództwem gen. płk. Aleksieja Żadowa, I Frontu Ukraińskiego

17/18 stycznia 1945- ze wschodu w kierunku wyzwolonej Pilicy rozpoczął się przemarsz wojsk rosyjskich zasilających front który przesunął się w okolice Podzamcza. W trakcie tej akcji logistycznej przeciągnięto ok. 100 armat, przejechało też wiele czołgów i słynnych katiuszy

19 stycznia 1945 - w wyniku niemieckiego ostatniego tej wojny nalotu bombowego na te okolice najbardziej ucierpiał Żarnowiec, mimo, że sztab umieszczono w Wierbce

1946 - przeniesiono z Żarnowca do Pilicy Nadleśnictwo Państwowe

luty 1946 - powstał projekt utworzenia linii kolejowej z Zawiercia do Kozłowa przez Ogrodzieniec, Pilicę i Żarnowiec. Niestety mimo entuzjazmu mieszkańców plany nigdy nie zostały zrealizowane

wiosna 1946 -  PKS uruchomił pierwszą w rejonie komunikacje autobusową a trasie Pilica-Żarnowiec

czerwiec 1946 - wapiennik należący do Nadleśnictwa Państwowego w Żarnowcu był od tego czasu nieczynny

l. 70. XX w. - z Żarnowca do Chechła został wytyczony czerwono-biało-czerwony turystyczny Szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej. Później szlak przemalowano na czarny a na przełomie XX i XXI w. skrócono [obecnie rozpoczyna się w Udorzu - przyp. autora]

1993-94 - prace archeologiczne na terenie reliktu zamku

Warto zobaczyć:

Żarnowiec zachował małomiasteczkowy średniowieczny układ urbanistyczny z XIV w. z rynkiem oraz nieliczna już starą zabudową murowaną i drewnianą z XIX-XX w. Na rynku obok d. Domu Ludowego znajduje się marmurowa płyta pamiątkowa ku czci 60 rozstrzelanych przez hitlerowców mieszkańców Żarnowca i okolicznych wsi podczas dwóch masowych egzekucji. Płyta z napisem "Ziemia w Żarnowcu przesiąkła męczeńską krwią rozstrzelanych przez hitlerowców 17 maja i 18 listopada 1943 r. sześćdziesięciu Polaków-Patriotów. Cześć ich pamięci!" umieszczono w miejscu kaźni.

W centrum wsi nieopodal Rynku znajduje się kościół Narodzenia NMP i św. Jakuba Starszego

Na lewym podmokłym brzegu Pilicy, na północny-zachód od rynku znajduje się słabo już widoczny w terenie relikt zamku.

W południowej części miasteczka przy skrzyżowaniu dróg do Pilicy i Chliny wznosi się kopiec Kościuszki z 1918 r. zwieńczony popiersiem Naczelnika  

Za mostem na Uniejówce stoi oryginalny drewniany krzyż z figurami.

Zobacz także