ZAMEK RYCERSKI W SMOLENIU

Rys historyczny

Dawniej sądzono, że w XIII w. prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego grodziska z XI w. wzniesiono drewniany zamek, który spłonął w 1300 r. [czasami błędnie podaje się datę 1297 r. - przyp. autora] w ogniu walki o tron polski pomiędzy księciem Władysławem Łokietkiem i królem czeskim Wacławem II. Dzięki takiemu datowaniu uważało się ten zamek za jeden z najstarszych w Jurze (obok Olsztyna i Mirowa). 
Najnowsze badania archeologiczne prowadzone w okolicy Smolenia pozwoliły ustalić funkcjonowanie w tym miejscu w okresie 2 poł. XIII w. i 1 poł. XIV w. silnego systemu obronnego składającego się z czterech punktów (zamku Smoleń, niedokończonych umocnień w Skałach Zegarowych, domniemanej fortyfikacji wieżowej na Górze Biśnik i grodziska na Górze Grodzisko), z których jeden mógł stanowić pierwotny drewniany zamek w tej okolicy. Należy również zauważyć, że w 1 poł. XIV w. zaniknęły w wyniku pożaru wszystkie wspomniane fortyfikacje oprócz omawianego tu zamku. 
Istniała również hipoteza, że być może w 1241 r. lub 1287 r. drewniany zamek zniszczyli Tatarzy, ale zniszczeniu mógł ulec również podczas wojny domowej w l. 1230-38 toczonej pomiędzy Henrykiem Brodatym księciem wrocławskim, a księciem mazowiecko-kujawskim Konradem o spadek po Leszku Białym. 
Wyżej opisane przypuszczenia co do początków zamku w Smoleniu wynikają ze wzmianki R. Hubickiego, że na pocz. XIX w. istniało podanie ludowe mówiące o dwóch zniszczeniach i dwóch odbudowach warowni.

W związku z brakiem wystarczających dowodów mówiących jasno o początkach zamku obecnie pozostaje jedynie tego domniemywać na podstawie budowy zamku kamiennego. Faktem powszechnie przyjmowanym przez historyków jest natomiast to, że zamek górny w tym miejscu musiał istnieć być może w XII w. a na pewno w XIII w. Najnowsze badania skłaniają zaś do dokładniejszego datowania budowy drewnianego zamku na 2 poł. XIII w. Wzmiankowany w dokumentach zamek w Pilicy który spłonął w czasie walk toczonych o tron między królem czeskim Wacławem i Łokietkiem  w 1300 r. wznosić się miał na południe od omawianego obiektu na górze Birów lub Grodzisko Pańskie (grodzisko). Umocnienia Grodziska Pańskiego wzmacniała fortalicja na pobliskim Biśniku a planach również nie dokończone umocnienia na Skałach Zegarowych. Faktem jest istnienie tych obiektów i całkowita ich destrukcja w wyniku gwałtownego pożaru na przełomie XIII i XIV w. 

Zamek murowany wzniósł prawdopodobnie Otton z Pilczy herbu Topór (zwany również Wielkim) wkrótce po zniszczeniu drewnianej starszej warowni założonej przez Jana z Pilicy h. Topór, kasztelana radomskiego w l. 1341-47. [spotkałem się również z teorią jakoby zamek w Smoleniu powstał na surowym korzeniu dopiero w XIV w. z inicjatywy Jadwigi, wdowy po Ottonie z Pilczy, lub  - przyp. autora]. Odtąd znajdował się w posiadaniu rodziny Toporczyków - Pileckich aż do 1561 r. Przypuszczenia te potwierdzałby fakt występowania w 1394 i 1396 burgrabi i kapelana zamkowego Dominika [1394 r.]. Niepewne są natomiast wzmianki z 1384 o niejakim Mikołaju, który prawdopodobnie był również zamkowym kapelanem. 

W XV w. Elżbieta Pilecka wyszła za mąż za Wincentego z Granowa h. Leliwa wnosząc do tego rodu w posagu dobra pileckie wraz z zamkiem w Smoleniu, a po jego śmierci została żoną króla Władysława Jagiełły w 1417 r.

Z dekretu biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego z 1423 r. pochodzi pierwsza wzmianka bezpośrednio mówiąca o zamku (castrum).

2 poł. XV w. - właściciel zamku Jan z Pilicy gościł na zamku m.in. Biernata z Lublina, który przybył tu zapoznać się z bogata biblioteka zamkową 

W 1563 r. Jan Pilecki starosta horodelski sprzedał zamek Sewerynowi Bonerowi znanemu z rozbudowy pobliskiego zamku "Ogrodzieniec" w Podzamczu. Ze względu na znaczna zamożność nowego właściciela zamek w Smoleniu doczekał się również rozbudowy o kolejne podzamcze a przy okazji został zgodnie z ówczesnym stylem ozdobiony elementami renesansowymi [napotkałem również na informacje mówiące, że renesansową rozbudowę zlecił Wojciech Padniewski ale prawdopodobnie ktoś mylnie interpretował budowę pałacu w Pilicy - przyp. autora].

W 1570 r. dobra pilickie nabył Filip Padniewski dla swego brata Wojciecha. Wojciech Padniewski nie zamieszkał już w zamku w Smoleniu lecz pod nim na folwarku założył swoją rezydencję, aby wkrótce po tym w 1602 r. rozpocząć w pobliskiej Pilicy budowę zamku -  pałacu w stylu włoskiego renesansu. W 1610 r. umiera a jego dzieło kontynuuje syn - Stanisław kasztelan dybowski i ostatecznie tam przeniósł swą siedzibę. 

We wrześniu 1655 r. w czasie "potopu" szwedzkiego zamek po ciężkim ostrzale został zdobyty, ograbiony i spalony jako potencjalne miejsce schronienia czy też obrony oddziałów Warszyckiego. Od tej pory nie odnawiany i często zmieniający właścicieli popadł w ruinę. Zabezpieczeniu przed zniszczeniem nie służyły również częste od tej pory zmiany właścicieli zamku.

1657 - Stanisław Warszycki wystąpił do Reformatów z propozycją oddania zakonnikom opuszczonego zamku w Smoleniu, jednak zakładanie klasztoru w zamku nie było zgodne z duchem tego zakonu i ostatecznie propozycja została odrzucona.

W 1797 r. zaborca austriacki wykorzystał kamień z zamku do budowy komory celnej w Smoleniu powodując dalszą dewastację ruin. 

W 1845 ówczesny dziedzic Smolenia Roman Hubicki polecił oczyścić teren przy południowej stronie zamku celem nasadzenia winogron. Jak się okazało na głębokości około 1 metra natrafiono na mnóstwo ludzkich kości. Znaleziono tu również wiele ostróg, strzemion, toporów i różnego żelastwa, co wskazywałoby na stoczenie tu zaciętej walki. W 1850  Roman Hubicki nakazał również częściowo odkopać studnię zamkową, która służyła później do produkcji śrutu strzelniczego wytwarzanego przez znaną wówczas firmę "Batawia". Prawdopodobnie w tym czasie [napotkałem datowanie na połowę XIX w. - przyp. autora] częściowo odrestaurowana została wieża zamkowa.

1846 - w trakcie eksploracji ziemi z zamku przez ówczesnego właściciela natrafiono na pozostałości cmentarzyska łużyckiego

W 1877 r. Smoleń został nabyty przez właściciela Pilicy - Leona Epsteina 

W 1959 r. wokół zamku utworzono rezerwat krajobrazowy "Smoleń".

W latach 1972-75 Powiatowy Zarząd PTTK w Olkuszu przeprowadził wstępne prace remontowe i zabezpieczające ruiny

1997 - przeprowadzone zostały pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne zamku

Opis

Zamek typu małopolskiego samoistnego składał się z zamku górnego na skale oraz dwóch majdanów gospodarczych (zamków dolnych) połączonych przewiązką komunikacyjną. 

Z zamku górnego istniejącego jeszcze w połowie XIX w., do wysokości ok. 16 metrów ocalała okrągła wieża obserwacyjna-stołp górująca nad okolicą oraz mury zamku tzw. kamieńca do wysokości ok. 1,5 metra. 
Wieża zbudowana jest z ciosowych bloków skalnych na planie koła o średnicy 6 metrów [7,5 metra - wg serwisu zamkipolskie.com i zamkipolski.com.pl] i grubości murów dochodzących do 2,20 m. Jest to najstarsza budowla kamienna wzniesiona w tym miejscu. Posiada ona dwa otwory: u podnóża - wykuty sztucznie później przez poszukiwaczy skarbów oraz właściwy położony od wschodu skierowany w stronę budynku mieszkalnego na skale. Było to jedyne wejście do wieży dostępne z piętra budynku zamku górnego. Wieża stanowiła doskonały punkt obserwacyjny i miejsce ostatecznej obrony.  
Pozostała część zamku górnego-dom mieszkalny była dawniej tylko nieco niższa niż wieża, a przynajmniej jedno z pięter budynku mieszkalnego sięgało wysokości górnego otworu wejściowego do baszty. Ta część powstała na nieregularnym planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 18,6 m x 9,7 m Grubość murów jest tu odpowiednio cieńsza niż stołpu i waha się w granicach 1,7-1,8 m. W lewym rogu od wejścia znajdował się kominek którego relikt zachował się do dziś. Od strony wschodniej w zamku górnym istniały okienka, których ślady można oglądać obecnie w murze. W miejscu połączenia omawianego budynku z wieżą obserwacyjną istnieje wykop o wymiarach 3,6x3 m - prawdopodobne dodatkowe zabezpieczenie utrudniające zdobycie wieży. 

Od strony południowej skała wznosząca ruiny zamczyska opada pionowo w dół. Do zamku górnego prowadziło tylko jedno wąskie i strome przejście od strony północnej, z którego zachowało się kilka stopni wykutych w skale. Dalej w dół droga prowadziła po drewnianych schodach lub drabinach. Obecnie umieszczono tam stalowe wsporniki tworzące swego rodzaju "drabinę".

Wschodnia część zamku (pierwotny - gotycki zamek dolny) założona została na planie zbliżonym do pięciokąta. Ta część zamku obejmowała dziedziniec gospodarczy, pomieszczenia dla załogi zamkowej i skład materiału wojennego. 
Dziedziniec gospodarczy otoczony został murami obronnymi z kamienia wapiennego zakończone mocno zniszczonymi obecnie blankami. Mury miejscami dochodzące do grubości 2 metrów posiadają zachowane do dziś  fragmenty odsadzki, czyli pozostałości dawnego chodnika dla straży. Od zewnątrz narożniki dodatkowo wzmocniono skarpami. W murze od strony północnej zachowały się dwa otwory okienne a od południa jedno okno. 
W zachodnim murze gotyckiego zamku dolnego zachowała się w bardzo dobrym stanie ostrołukowa brama wjazdowa z pozostałościami skamieniałego tynku i widocznymi wgłębieniami służącymi niegdyś do spuszczania brony. Jest to jedna z najlepiej zachowanych do dziś na Jurze gotyckich, ostrołukowych bram wjazdowych do zamku. 
W płd-wsch części tego majdanu na skale mur obronny załamuje się kilkukrotnie w kształcie trapezowego występu wskazując na możliwość istnienia tam wysokiej wieży obserwacyjnej. 

Na zach. od zamku górnego znajdują się ruiny drugiej odrębnej części renesansowego zamku dolnego, obszerniejsze od części wschodniej, połączone z basztą murem biegnącym po skale. Część ta założona na planie zbliżonym do prostokąta powstała później niż wschodnia (prawdopodobnie w XVI w.), o czym świadczy dokładniejsza obróbka kamienia. Znajdowały się tu pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. 
Pomimo większego zniszczenia murów tego zamku w ich resztkach dochodzących do wysokości 2 piętra pozostało kilka okien budynku mieszkalnego, strzelnica, szczątki bramy wjazdowej oraz ślady podziału na komnaty. Na uwagę zasługuje prostokątny występ muru od północnej strony, który od zewnątrz jest oskarpowany i posiada trzy wnęki sklepione kolebkowo. W murze północnym tej części zamku widnieje pięć "zamurowanych" okienek, które wg Hubickiego miały stanowić ślad jednej z przebudów zamku podobnie jak zastosowana sporadycznie cegła. Jako ciekawostka warto podkreślić, że nigdy nie były to otwory okienne a cegła w niedużych ilościach była wykorzystywana w dawnych czasach obok kamienia. 
Na dawnym dziedzińcu znajduje się ponadto duża kwadratowa studnia o wymiarach 2,5x2,5 m i pierwotnej głębokości 150 - 200 m. Miała ona być kuta w skale przez jeńców tatarskich. W 2 połowie XVIII w. wykorzystana była do produkcji śrutu myśliwskiego o wysokiej jakości. 

Ze względu na tajemniczość zamczyska oraz okolicznego terenu podziurawionego jaskiniami istnieje przypuszczenie, że pod zamkiem mogą znajdować się zasypane gruzem lochy, które wg miejscowych legend mają wyjście aż w Jaskini Na Biśniku oddalonej o kilka kilometrów od zamku.

Wg podań ludowych zamkowe lochy ciągną się do samej Jaskini Biśnik i kryją w sobie wielkie skarby. Inne legendy wspominają tajemny korytarz - skrytkę na najcenniejsze klejnoty, na który natrafiono podczas drążenia studni. Skrytka miała być trzymana w tajemnicy, a ci którzy ją odkryli i dotarli do skarbów nigdy nie wrócili z tych czeluści.

Zagospodarowanie

Zalesiona Góra Smoleń (486 m n.p.m.) z zamkiem stanowi obecnie rezerwat przyrody "Smoleń". 

Zamek jest dostępny do zwiedzania bez ograniczeń. Jedynie dostęp na zamek górny może być utrudniony, choć podobno wykonano podpórki i łańcuchy ułatwiające dostanie się na taras widokowy urządzony na nim. Ze względu na częste przypadki niszczenia metalowych konstrukcji zabezpieczających jaskinie lub zabytki będące bez ciągłego nadzoru może się zdarzyć, że podczas Waszej wizyty w tym miejscu tych "pomocy" już nie będzie. Trud wspinaczki na zamek górny świadczy o dużych walorach obronnych tej warowni a przy ładnej pogodzie może zostać nagrodzony pięknymi widokami. Z ruin przy odpowiednich warunkach pogodowych widać nawet Tatry.

U podnóża zamku na polanie przy drodze znajduje się parking na kilka-kilkanaście samochodów oraz polana z ławeczkami i miejscem do palenia ogniska. Istnieje tu również możliwość rozbicia namiotów ale istnieje problem sanitarny. O wodę można poprosić miejscowych, którzy nigdy nie odmawiali pomocy. 

W pobliżu znajduje się stok narciarski czynny w zimę oraz niezwykle interesująca Dolina Wodącej, w której dokonano cennych odkryć archeologicznych z różnych epok. 

Zobacz także