IT-JURA.PL
   Główna | Wstecz | Mapa | Startowa | Ulubione | Szukaj      
 
Zamek w Siewierzu

ZAMEK BISKUPÓW W SIEWIERZU

Rys historyczny | Opis | Zagospodarowanie

Rys historyczny

W trakcie prowadzonych badań ustalono, że wzmiankowany w XII w. drewniano-ziemny gród kasztelański - Siewierz mieścił się na terenie obecnej Kuźnicy, na wzniesieniu wokół romańskiego kościółka św. Jana Chrzciciela. 

W obecnym miejscu pierwotny zamek drewniany zamek powstał prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w. Niestety mimo niezwykle interesującej historii zamku i regionu do czasów dzisiejszych o samej budowli zachowało się stosunkowo niewiele przekazów. 

W czasie datowania pierwotnego zamku ziemia siewierska należała do książąt kozielsko-bytomskich jednak nie wiadomo dokładnie kto był założycielem pierwotnej drewnianej warowni wzniesionej na sztucznie usypanej wyspie na rozlewiskach Czarnej Przemszy. Przypuszcza się, że mógł to być książę bytomski Kazimierz II, który panował nad tą okolicą do 1312 r. [w niektórych materiałach spotkałem również błędną wzmiankę o księciu cieszyńskim Janie jako potencjalnym budowniczym zamku ale taki książę nigdy nie istniał - przyp. autora]. 

Spadkobiercą majątku Kazimierza II był najprawdopodobniej jego syn książę bytomsko-kozielski Władysław sprzyjający królowi Czech ale o jego rządach a nawet posiadaniu Siewierza w ciągu całego okresu 1312-1337 jest więcej domniemań niż udokumentowanych faktów. Wiadomo natomiast, że właśnie ten książę w roku 1337 sprzedał zamek wraz z całym okręgiem siewierskim księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi I, który sprawował tu władzę do 1358 r. Po jego śmierci następcą prawnym własności zamku i okolicy stał się jego syn Przemysław I zwany Noszakiem, który wkrótce /1359/ całe księstwo siewierskie z zamkiem odsprzedał za 2300 grzywien księciu świdnickiemu Bolkowi II. 
Ten wybitny książę w roku 1367 osobiście przebywał na zamku wraz ze swoją świtą i obecnie to jemu przypisuje się przebudowę zamku w murowaną gotycką warownię założoną na planie nieregularnym z kamiennym stołpem o średnicy ok. 10 metrów, na którego fundamenty natrafili archeolodzy pod brukiem dziedzińca. Niektóre źródła podają również, że zamek posiadał prostokątny kamienny budynek mieszkalny zlokalizowany w zachodniej części zamku jednak osobiście nie natrafiłem na materiały archeologiczne mówiące o odkryciu śladów tej budowli. Dawniej sądzono, że gotyckie relikty występowały we wschodnim skrzydle obecnego zamku, jednak po przeprowadzonych w 2007 roku badaniach archeologicznych teoria ta została ostatecznie obalona..

Po śmierci księcia świdnickiego Bolka II zamek powrócił do księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka który władał nim w okresie od 1368 r. do 23 maja 1410 r. Po jego śmierci wszedł w posiadanie jego syna Bolesława I, a następnie w wyniku podziału rodzinnego dokonanego 19 listopada 1442 r. przypadł księciu cieszyńskiemu Wacławowi

W dniu 30 grudnia 1443 r. [spotkałem się też z datą 1444 r. wynikającą z błędną interpretacja kalendarza - przyp. autora] miała miejsce historyczna sprzedaż ziemi siewierskiej dokonana przez księcia cieszyńskiego Wacława na rzecz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Transakcja ta była bardzo interesująca ponieważ biskup ten nabył część ziem śląskich będących wówczas w granicach odrębnego państwa przychylnego Czechom, z których utworzył własne księstwo biskupie sprzymierzone z Rzeczpospolitą. Faktycznie właściwe przyłączenie zamku miało miejsce dopiero w 1445 r. w wyniku podpisanego w Głogowie porozumienia, ponieważ na skutek ataku księcia raciborskiego Mikołaja, który liczył na spadek po bezdzietnym Wacławie zamek został podstępnie zdobyty. Mimo tego, że prawowity nabywca ziemi siewierskiej wysłał wojsko pod wodzą podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca zamku nie udało się wówczas odbić. Od czasu porozumienia głogowskiego zamek pozostawał własnością biskupów krakowskich jako letnia rezydencja obronna i siedziba władz Księstwa Siewierskiego.

Ze względu na zmiany granic Księstwo Siewierskie stało się celem ataków książąt i panów śląskich. W 1451 odparty został najazd księcia Przemysława z Toszku, w 1452 księcia opolskiego Bolka, w 1453 ponownie Przemysława. Dzięki dużym walorom obronnym terenu i samego założenia zamkowego nikomu nie udało się wówczas przełamać załogi siewierskiej.

W l. 1503-24 biskup Jan Konarski wybudował wieżę bramną przystosowaną do użycia broni palnej i pierwsze fortyfikacje ziemne przystosowane do ówczesnej techniki wojennej [wg  książki pt. Siewierz, Czeladź Koziegłowy. Studium z dziejów Księstwa Siewierskiego, pod. red. Feliksa Kiryka  przebudowa skrzydła północnego i budowa wieży bramnej miała miejsce w ok. 1530 r. Wg Artura Rok - wieża została ukończona w 1518 r. przez biskupa Konarskiego - przyp. autora]

W l. 1524-35 biskup Piotr Tomicki wzniósł od zachodu i południa renesansowe zabudowania z przyporami na planie litery L [wg Katalogu zabytków oraz książki pt. Siewierz, Czeladź Koziegłowy. Studium z dziejów Księstwa Siewierskiego, pod. red. Feliksa Kiryka skrzydło południowe zostało wzniesione w 2 poł. XVII w. w trakcie odbudowy ze zniszczeń potopu szwedzkiego, jednak inne opisy podają, że już w XVI w. istniał dziedziniec wewnętrzny zamknięty wkoło murami budynków co zaprzeczałoby tej późniejszej budowie  - przyp. autora] 

W 1574 r. biskup Franciszek Krasiński do wieży bramnej dobudował barbakan a zamek otoczył tzw. murem "parkanowym", tworząc międzymurze stanowiące taras dla artylerii. [wg  książki pt. Siewierz, Czeladź Koziegłowy. Studium z dziejów Księstwa Siewierskiego, pod. red. Feliksa Kiryka  gruntowna przebudowa renesansowa nastąpiła w latach 1533-74 - przyp. autora]

W XVII w. zamku broniło ok. 60 osób załogi wyposażonej m.in. w 10 dział (w tym 4 spiżowe i 2 żelazne), 2 moździerze w barbakanie, i 15 hakownic oraz 4 muszkiety w wieży bramnej.

W 1655-57 r. zamek został ograbiony i spalony przez Szwedów. Po tych zniszczeniach zamek odbudowano i wg Katalogu Zabytków to wówczas wybudowano skrzydło południowe [być może wówczas zostało odbudowane ze znacznych zniszczeń wojennych - przyp. autora]

W l. 1681-89 biskup Jan Małachowski przebudował zamek w części skrzydła południowo-wschodniego i wschodniego w którym umiejscowiono kaplicę.

W l. 1720-32 kolejny z właścicieli zamku - biskup Felicjan Szaniawski - dokonał przebudowy zamku w stylu barokowym. Wówczas to na podwyższonej wieży umiejscowiony został typowy dla tej epoki hełm z latarnią widniejący jeszcze na rycinach z XIX w.

W 1771 r. w czasie Konfederacji Barskiej na zamek przybył Kazimierz Puławski i zamierzając tu walczyć z rosyjskim generałem Drewiczem

W 1790 r. Sejm Czteroletni rozwiązał Księstwo Siewierskie, które zostało włączone bezpośrednio do Rzeczpospolitej a opuszczony zamek zaczął popadać w coraz większą ruinę, mimo, że w 1807 r. Napoleon wskrzesił Księstwo nadając je marszałkowi Lannes, które w wyniku jego śmierci wróciło już w 1809 r. do  Księstwa Warszawskiego. 

W XIX w. osuszone zostały bagniska rozciągające się wokół zamku siewierskiego a w l. 1970-74 przeprowadzone zostały pierwsze badania archeologiczne o charakterze rozpoznawczym

pocz. 2002 - udostępniony do zwiedzania

2008 - w trakcie trwających prac konserwatorskich, zrekonstruowany został unikatowy ruchomy most zwodzony


Opis

Zamek w Siewierzu powstał w zakolu rozlewiska Czarnej Przemszy, na usypanej sztucznie wyspie o średnicy około 80 metrów, wznoszącej się 10 metrów nad poziomem bagien osuszonych dopiero w XIX w. 

Bryła zamku zatraciła swój pierwotny - gotycki charakter w wyniku licznych przebudów trwających od XIV po XVII w. jednak dominującym stylem obecnej ruiny jest renesans. Jest to budowla kamienna z wtrąceniami cegły ułożonej w układzie polskim. Detale architektoniczne wykonano z piaskowca a tynki zastosowane były tylko częściowo.

Zamek można obejrzeć właściwie jedynie z zewnątrz gdyż mury grożą zawaleniem. Mimo tego jest to bardzo ciekawa budowla m.in. z powodu posiadania rzadko stosowanego systemu ochrony bramy wjazdowej.

Pierwszy zamek murowany przypuszczalnie został wzniesiony na planie nieregularnym na co wskazuje ukształtowanie skrzydła wschodniego. Posiadał on również kamienny stołp o średnicy ok. 9-10 metrów. Na jego fundamenty natrafiono na obecnym dziedzińcu podczas prac archeologicznych. Całość średniowiecznego założenia umacniały początkowo drewniano-ziemne a później murowane umocnienia.

Obecny wygląd zamku to głównie efekt renesansowej przebudowy z XVI w.  

W tym czasie jedyna droga do zamku prowadziła od strony północno-wschodniej przez kilkudziesięciometrowej długości, wysoki drewniany most. Natrafiono m.in. na relikty drewnianych słupów pomostu wbitych w dno Czarnej Przemszy opływającej zamek. Wjazd na zamek prowadził poprzez półkoliście sklepioną bramę do przedbramia-barbakanu z 2 poł. XVI w. Dwukondygnacyjna budowla założona na planie prostokąta zamkniętego od północy półkoliście zachowała się w dość dobrym stanie dzięki czemu można podziwiać w niej kamieniarkę bramy wjazdowej położonej niegdyś 8 metrów powyżej poziomu lustra wody w fosie, kamienny gzyms kordonowy oraz dwa rzędy strzelnic zlokalizowanych w sklepionym kolebkowo z lunetami przyziemiu. W trakcie prac archeologicznych w bastei odkopano kamienny bruk, którym wyłożona była droga wjazdowa. Ciekawostką jest fakt znalezienia analogicznego do siewierskiego rozwiązania przedbramia na zamku w Mirze na Białorusi.

Do przedbramia bezpośrednio przylega starsza o pół wieku wieża bramna będąca najlepiej zachowanym i najbardziej charakterystycznym elementem architektonicznym zamku siewierskiego. Zbudowana jest z kamiennych ciosów, kamienia wapiennego i cegły. W doskonałym stanie zachował się dwuczęściowy ciąg komunikacyjny prowadzący z barbakanu poprzez parter wieży bramnej na zamkowy dziedziniec. Składał się on z odrębnego przejścia dla pieszych o szerokości 80 cm i dwumetrowej szerokości przejazdu dla konnych i pojazdów z odbojami. Ten podwójny system czynił z przejścia tzw. "wąskie gardło", które mogło być skutecznie kontrolowane przez straże zamkowe. Pod przejazdem i przejściem w wieży bramnej znajdują się głębokie na 5 metrów murowane piwnice. Usunięcie okrywających je osłon z darnic lub mostu zwodzonego stwarzało dodatkowe zabezpieczenie obronne trudne do pokonania o czym może się przekonać każdy śmiałek któremu uda się dostać do przedbramia i chciałby wejść dalej. Sień wjazdowa w wieży sklepiona jest kolebkowo z lunetą. Wieża bramna zwana również "szlachecką" [w literaturze spotkałem także nazewnictwo "starościńska" ale nie potwierdzają tego informacje historyczne co sugeruje, że jeden z autorów opisujących zamek popełnił pomyłkę - przyp. autora] miała pięć kondygnacji [pierwotnie była niższa - przyp. autora] i została zbudowana na planie kwadratu, który wyżej przechodzi w sześciobok i dalej w ośmiobok. Na drugiej kondygnacji wieży znajdują się trzy niewielkie okienka w kamiennych obramowaniach, w trzeciej kondygnacji umiejscowione zostały trzy kluczowe strzelnice. W l. 1720-32 w wyniku przebudowy wieża została podwyższona i uzyskała barokowy hełm z latarnią, który widnieje jeszcze na rycinach z XIX w. Oglądając ruiny warto dostrzec ładny fazowany, kamienny portal okienny ocalały we wschodniej ścianie tej wieży.

Za bramą wjazdową w wieży szlacheckiej, w centralnym miejscu istniał nieregularny w kształcie dziedziniec zamkowy, który w XVI w. a później ponownie w XVIII w. był wybrukowany. Obecnie w ramach rekonstrukcji zamku planuje się odtworzyć ostatnia warstwę bruku oraz być może również wykonać odsłonięcie fragmentu starszego bruku. Dziedziniec ten od zachodu, południa i wschodu otaczały trzykondygnacyjne zabudowania a od północy baszta bramna. 

Skrzydło południowe - obecnie niemal całkowicie zniszczone powstało równocześnie ze skrzydłem zachodnim w XVI w. [starsze źródła nie opierając się na dokładniejszych badaniach archeologicznych sugerowały również możliwość jego budowy dopiero w 2 poł. XVII w. Teoria ta w świetle badań z początku XXI w. została całkowicie obalona, a błąd w interpretacji tłumaczy się obecnie złym rozczytaniem inwentarza w okresie po II wojnie światowej - przyp. autora]. Zatem w renesansie powstał charakterystyczny dla epoki dziedziniec wewnętrzny. Na dziedzińcu tym w latach 1970-74 prowadzone były badania archeologiczne które zlokalizowały fundamenty prawdopodobnie najstarszej kamiennej budowli na terenie zamku, tj. stołpu o średnicy ok. 10 metrów. 

Od południa i zachodu budynki miały charakter renesansowy natomiast od strony wschodniej gotycko-renesansowy. Wszystkie posiadały układ jednotraktowy i wykorzystywały częściowo mury zewnętrzne gotyckiego zamku. Do dnia dzisiejszego najlepiej zachowały się mury zewnętrzne budowli wsparte trójuskokowymi skarpami oraz skrzydło zachodnie. Na zachodniej zewnętrznej elewacji zachowała się na tynku ponadto dekoracja sgraffitowa o geometrycznych motywach.

Badania archeologiczne z 1970 r. potwierdziły występowanie budynku gotyckiego w skrzydle zachodnim (a nie jak pierwotnie sądzono we wschodnim). Do dnia dzisiejszego zachowała się z tego budynku jedynie część sklepionej piwnicy. 

Zdecydowanie gorzej ma się skrzydło wschodnie a południowe w zasadzie zostało całkowicie zniszczone. Podobno w skrzydle wschodnim znajdowała się niegdyś kaplica. Skrzydło wschodnie pochodzi z 3 okresów rozbudowy zamku: mur zewnętrzny tego skrzydła wykorzystuje dawny mur obronny z 1 poł. XIV w. Później w XVI w. dobudowano ceglany budynek starosty z którego pozostały widoczne do dziś relikty. W XVIII w. budynek starosty został rozbudowany w skrzydło wschodnie zamku z dużymi oknami wychodzącymi na dziedziniec wewnętrzny.

Z ocalałych pozostałości warto wymienić szesnastowieczne i być może siedemnastowieczne kamienne obramienia okienne i portale [kilkanaście sztuk lepiej lub gorzej zachowanych - przyp. autora] oraz zachowana w północno-zachodniej części dziedzińca na wysokości 3-go piętra resztka pięknej półkolumny z istniejącej tu niegdyś trójkondygnacyjnej, stylizowanej na renesansową loggii arkadowej z XVIII w. [współczesne badania archeologiczne wykluczyły spotykane wcześniej datowanie loggi na 2 ćw. XVI w. - przyp. autora]. Była ona sklepiona i wspierała się na kamiennych kolumnach analogicznych do ocalałej. Starsze źródła sugerując się tą kamieniarką wspominały o rzekomym rozwiązaniu komunikacji zamku poprzez ganki a nawet arkady wspierające się na takich kolumnach. Na uwagę zasługuje również szczyt kominka z XVII w. zachowany  w zachodnim skrzydle. Pod murami budynków - szczególnie skrzydła zachodniego dość dobrze zachowały się piwnice - obecnie zabezpieczone i zamknięte dla zwiedzających.

Zamek jeszcze w 1820 r. posiadał wszystkie dachy kryte gontem, miał stolarką okienną i barokowy hełm na wieży niemniej już w poł. XIX w. jedynie wieża była zabezpieczona przed deszczem. 

Całe założenie w XVI w. dodatkowo zostało otoczone tzw. murem parkanowym a powstały w ten sposób taras był wykorzystany przez artylerię. Z czasów średniowiecznych pozostały również ślady d. fos wypełnionych wodą otaczających zamek poniżej muru parkanowego, z którego do dziś pozostały nikłe szczątki.


Zagospodarowanie

Stan ruin do niedawna był niezbyt dobry, spękane mury i położenie zamku na grząskim gruncie powodował stałe niszczenie ruiny mimo walki z tym czynnikiem właściwie od początku istnienia fortalicji poprzez zabezpieczanie nasypu palami wbijanymi w dno bagna na którym zostało usypane. Wielu jej elementom groziło zawalenie. W latach 60-tych rozpoczęto, lecz wkrótce przerwano prace konserwatorskie. Od 1999 do 2002 r. trwały prace zabezpieczające i zamek został udostępniony do zwiedzania jednak na krótko. Obecnie po zabezpieczeniu murów zamek ponownie został udostępniany dla zwiedzających od 1 maja 2008 sob-niedz. w godz. 10-16, pon.-pt.10-15 po skontaktowaniu się na telefon 782 480 977 (informacje również można uzyskać dzwoniąc na telefon Izby Tradycji: 032 67 42 461). Uwaga! Ze względu na trwające cyklicznie prace konserwatorskie istnieją utrudnienia w zwiedzaniu zamku.

Wejście na zamek prowadzi obecnie zrekonstruowanym w pełni funkcjonalnym mostem zwodzonym przez przedbramie i dalej przez bramę w wieży szlacheckiej na dziedziniec wewnętrzny. Z przyziemia wieży szlacheckiej prowadzą schody na taras widokowy. W 2009 roku planowana jest rekonstrukcja bramy wjazdowej a w przyszłości również odtworzenie bruku na dziedzińcu.

Pod zamkiem od strony zachodniej istnieje duży i zwykle zupełnie pusty parking samochodowy dostępny jadąc od Rynku drogą na Kuźnicę Sulikowską i Trzebiesławice (ul. Krakowska).

powiększ
Zamek w Siewierzu. Barbakan - widok od północy, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, założenie wjazdowe - widok z północnego-wschodu, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu. Wieża ze strzelnicami kluczowymi, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, widok od zachodu, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, południowa elewacja, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, południowo-zachodni narożnik, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, wnętrze barbakanu, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, ozdobne okienko w wieży bramnej, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, brama wjazdowa w wieży bramnej - widok z barbakanu, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, wieża zamkowa - widok z dziedzińca, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, fragment zachowanych murów zachodniego skrzydła, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, mury skrzydła północno-wschodniego, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, mury skrzydła wschodniego, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, wewnątrz skrzydła północno-zachodniego, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, zachowana kamienna półkolumna, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, widok z kondygnacji wieży na dziedziniec z owalnym śladem po gotyckim stołpie, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu, widok z wieży na założenie zamkowe, fot. D. Orman [2008]

powiększ
Zamek w Siewierzu. Widok na mury zewnętrzne i pozostałości muru parkanowego od strony południowo-wschodniej, fot. D. Orman

powiększ
Panorama z wieży zamkowej, fot. D.Orman

więcej zdjęć>>

powiększ
Plan zamku w Siewierzu, rys. D. Orman

Zobacz także

Siewierz
IT-JURA.PL - serwis jurajski
Początek strony Copyright © 2000-2011 Dariusz Orman | Autor | Kontakt Początek strony