IT-JURA.PL
   Główna | Wstecz | Mapa | Startowa | Ulubione | Szukaj      
 
Zamek w Pieskowej Skale

ZAMEK KRÓLEWSKI/RYCERSKI W PIESKOWEJ SKALE

Rys historyczny | Opis | Zagospodarowanie

Rys historyczny

Dnem doliny w średniowieczu prowadził trakt handlowy i strategiczny łączący Kraków z Wrocławiem oraz Pomorze z Lwowem. 

Ze źródeł pisanych wiadomo, że w 1 poł. XIII w. (1228) książę wrocławski Henryk Brodaty wybudował zamek w Skale koło Krakowa. Do niedawna niektórzy uczeni uważali, że dotyczyć to mogło wzgórza w Pieskowej Skale, inni zaś, że fortyfikacji w Grodzisku koło Skały jednak występowały pewne nieścisłości wzbudzające obawy, że chodzi tu o inny nieznany obiekt. Pogląd zmienił się wraz z wynikami badań  przeprowadzonych przez S. Kołodziejskiego w Sułoszowej ok. 800 m od zamku w Pieskowej Skale. Otóż rozpoznano tam gród, który wkrótce uznano za opisywany wyżej tajemniczy "zamek w Skale", który mógłby stanowić zalążek wybudowanego później nieco dalej zamku w Pieskowej Skale. O zamku w Skale mowa jeszcze w ostatniej dekadzie XIII w. w związku z przekazaniem go przez burgrabiego Henryka ze Wschowa królowi Czech Wacławowi II. Ciekawe, że wtedy jeszcze nie używano nazwy dwuczłonowej. 

Z 1315 r. pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu umocnień w "Peskenstein" (Pieskowej Skale), które zostały wówczas wymienione w dokumencie Władysława Łokietka. Był to prawdopodobnie zamek drewniany, zaś nazwa pochodzi prawdopodobnie z niemieckiego "Stein"=skała i od zdrobniałego imienia Pieś, Pieszko = Piotr. 

Murowany zamek powstał zapewne w XIV w. za czasów króla Kazimierza Wielkiego, o czym wspomina m.in. Jan Długosz w "Licer beneficiorum dioecesis Cracoviensis" i Rocznikach. Być może jednak, że zamek za czasów tego króla został tylko rozbudowany wraz z przedzamczem zamku istniejącego już za czasów panowania w Krakowie króla Wacława II. Niemniej początkowo pełnił funkcję królewskiej strażnicy przy drodze z Krakowa na Śląsk. W czasie gdy zamek podlegał królowi jego funkcje mieszkalne zredukowane były do minimum, a jako, że pełnił funkcję typowo obronną zapewne utrzymywana w nim była stała załoga. Gotycki zamek znajdował się w najbardziej niedostępnym miejscu - na północnej części skały zwanej "Dorotką". Wznosiła się tam wówczas wysoka wieża kwadratowa u podstawy, przechodząca w ośmioboczną u góry. Do niej przylegały zabudowania zamku gotyckiego, tzw. "zamku wyższego". "Zamek niższy" stanowiący część gospodarczą znajdował się w okolicy późniejszego dziedzińca renesansowego. Znajdowały się tam zabudowania gospodarcze i mury obronne otaczające podwórzec. Prawdopodobnie wykuto tam w skale również istniejącą obecnie studnię.

W 1377 z nadania Ludwika Węgierskiego dokonaną podczas wyprawy polsko-węgierskiej na ziemie bełzką zamek znalazł się w rękach zasłużonej rodziny Szafrańców herbu Starykoń, której korzenie wywodzą się z dawnego rodu Toporczyków. Dar ten miał stanowić zadośćuczynienie dla Piotra Szafrańca z Łuczyc za ranę odniesioną w starciu z węgierskimi dworzanami króla oraz jako nagroda za udzielenie poparcia królowi w sprawie osadzenia swojej córki na tronie. Ostatecznie prawowitymi właścicielami zamku zostali Szafrańcowie dopiero 28 października 1422 r., kiedy to król Jagiełło przekazał im zamek jako spłata zadłużenia królewskiego w tym rodzie. [Niektóre źródła podają, że król ten już w 1386 r. dokonał potwierdzenia prawa do zamku dla syna Szafrańca, także Piotra Szafrańca niejako w nagrodę za wykazanie się męstwem w bitwie pod Grunwaldem - niemniej jak każdemu wiadomo bitwa ta miała miejsce dopiero w 1410 r. - przyp. autora].  Szafrańce byli ludźmi nieprzeciętnymi i należeli do najznakomitszych przedstawicieli ówczesnego możnowładztwa. Niemniej jeden z kolejnych Piotrów Szafraniec jeśli wierzyć przekazom Długosza trudnił się na zamku alchemią i czarną magią. Z kolei Krzysztof Szafraniec parał się łupieniem kupców, wędrujących traktem biegnącym u stóp zamku, za co ogłoszono go ostatecznie banitą w 1484 r. a potem z rozkazu Kazimierza Jagiellończyka pojmano i ścięto pod basztą Sandomierską na Wawelu. Spadkobierca majątku został jego brat Stanisław Szafraniec a później jego syn Hieronim.

Pod k. XV w. lub na pocz. XVI w. zamek został znacznie rozbudowano na planie nieregularnym. W narożniku południowo-zachodnim wybudowano dom mieszkalny, jednotraktowy i dwudzielny, a obok stanął budynek dochodzący do skały, na której wznosił się stary zamek. Wzniesiono też dwie cylindryczne baszty od wschodu. W jednej z nich mieścił się wjazd do zamku chroniony mostem zwodzonym nad fosą. Z tego okresu pozostały piwnice w skrzydle południowym, dwie wieże - okrągła i dolna część wieży bramnej. 

W 1542 wybitny humanista i sekretarz króla Zygmunta Starego, Hieronim Szafraniec rozpoczął przebudowę zamku w renesansową rezydencję. Na samym początku przebudowy w l. 1542-44 pracowali tu prawdopodobnie Włoch Mikołaj Castiglione i Polak Gabriel Słoński. W 1578 brat stryjeczny Hieronima, Stanisław Szafraniec, wojewoda sandomierski, ukończył przebudowę zamku, podczas której połączył luźno stojące budynki zamkowe (powstały wówczas m.in. manierystyczne krużganki wokół trapezowego dziedzińca ozdobione groteskowymi maszkaronami i widokowa loggia pokryta sgraffitowymi dekoracjami). Stanisław był wybitnym humanistą, popierał reformacyjne "nowinki" religijne, w swych dobrach zakładał zbory kalwińskie. W XVI w. właściciele Pieskowej Skały utworzyli tu ośrodek innowierstwa. 

W 1608 po śmierci ostatniego z męskich potomków rodu Szafrańców - Jędrzeja zamek za 100 tys. złotych przeszedł na własność Macieja Łubieńskiego, a następnie kolejno Samuela Śladkowskiego i Jana Zebrzydowskiego h. Radwan. W 1640 zamieszkał tu Michał Zebrzydowski, starosta lanckoroński, syn Jana. 

Około 1646 Michał Zebrzydowski (wnuk rokoszanina Mikołaja) zbudował podgrodzie zamku, budynki mieszkalne po pn. stronie dziedzińca (tzw. zamek nowy), piękną barokową kaplicę p.w. św. Michała w północnym skrzydle w zamku "starym", powstały wówczas również dwa bastiony połączone murem kurtynowym z manierystyczną bramą wjazdową. Obwarowania zamku zamykające dziedziniec zewnętrzny zbudowane zostały zgodnie z wymogami nowoczesnej techniki wojskowej w systemie "nowowłoskim". Utworzenie bastionów spowodowało, że dotychczasowa droga dojazdowa biegnąca dotychczas wzdłuż północnej krawędzi skały została zlikwidowana a wytyczona nowa. Mimo zabezpieczenia zamku od południa jeszcze dwoma dodatkowymi murami w latach 1655-1657 dużych zniszczeń dokonali Szwedzi, którzy po kapitulacji załogi zamkowej ostatecznie opanowali go na trzy lata. 

W 1667 roku zamek przeszedł w ręce Jana Wielopolskiego, kanclerza koronnego i starosty krakowskiego, który w 1656 w Wiedniu uzyskał tytuł hrabiego na Pieskowej Skale od cesarza rzymskiego Ferdynanda III, do którego został wysłany z poselstwem przez króla Jana Kazimierza. Mimo tego, ówcześni właściciele Pieskowej Skały przebywali właściwie stale poza swoją siedzibą. On to dokonał umocnienia zamku działam z hakownicami sprowadzonymi aż z Żywca, co nie uchroniło zamku przed spustoszeniem go przez Szwedów w 1702 r.

W 1718 r. pożar trawi niemal cały zamek oprócz gotyckiej części z wieżą "Dorotką". Po tym incydencie jednak został odbudowany w 1760 r. przez Hieronima Wielkopolskiego (zm. 1779). W trakcie tej odbudowy zamurowane zostały renesansowe szczegóły architektoniczne zamku, niestety ucierpiała cała szesnastowieczna dekoracja wraz z całym wystrojem wnętrz. Krużganki obudowano tworząc oszklone galerie. Loggia renesansowa została całkowicie zamurowana. Wieżę gotycką na skale "Dorotki" oraz kwadratową przechodzącą w ośmioboczną wtopioną w mury zamkowe od zachodu (ob. nie istniejąca) zwieńczono malowniczymi hełmami baniastymi. Wnętrza przebudowano zgodnie z osiemnastowieczną modą. Wg przekazów z XIX w. oprócz wielkiej sali jadalnej, bawialni, biblioteki z cennymi rękopisami i książkami oraz innych pokoi powstały w skrzydle południowym również pokoje chińskie i tureckie. Wnętrza wyposażone były w meble, obrazy m.in. Wielopolskich, gobeliny i inne sprzęty w stylu Ludwika XVI. Hieronim Wielopolski jako zapalony stolarz miał w zamku również pracownię w której trudnił się wyrobem misternych mebli. 

W 1787 przez dwa dni gościł tu w drodze z Warszawy do Krakowa król Stanisław August Poniatowski.

Po śmierci Hieronima Wielopolskiego, który zmarł w 1779 r. jego żona na pocz. XIX w. opuściła zamek i zamieszkała w Warszawie

W 1842 roku zamek kupili Mieroszewscy. Hrabia Jan Mieroszewski, polityk i kolekcjoner, zgromadził tu znaczną kolekcję obrazów, gemm, dzieł sztuki egipskiej i etruskiej, a także sporą bibliotekę, mimo iż sam przebywał głównie w Krakowie. Był to na tyle pokaźny i cenny zbiór, że zamek zaczęto wówczas określać mianem "Muzeum Polski". Jan Mieroszewski zlecił również rozbiórkę stajni, wozowni, składów i spirzchów stojących dotychczas w południowej części dziedzińca zewnętrznego.

po śmierci Jana Mieroszewskiego zamek odziedziczył jego syn Sobiesław August

W 1850 r., 1853 r. [spotkałem w literaturze również datę pożaru - 1856 r. - przyp. autora] kolejne pożary zniszczyły bibliotekę zamkową i bogate wyposażenie wnętrz. Ten drugi pożar musiał być na tyle silny, że właśnie wtedy osunęła się skała "Dorotki". Aby zapobiec dalszemu niszczeniu zamku po pożarach Sobiesław Mieroszewski rozpoczął konieczne prace remontowe, przerwane wybuchem powstania styczniowego. 

W marcu 1863 r. artyleria rosyjska podczas walk z powstańczymi oddziałami gen. Mariana Langiewicza, które broniły się na tym zamku mocno uszkodziła mury i spowodowała kolejny pożar. 

W latach 80-tych XIX w. [spotkałem się również z datą 1864-77 - przyp. autora] Mieroszewski kontynuował odnowienie zamku, już z dodatkami neogotyckimi. Wówczas bastiony opatrzono dekoracyjnymi wieżyczkami z krenelażem, zamurowaną i otynkowaną loggię przykryto wysokim ostrosłupowym dachem dominującym nad całością budowli, gdyż wieża zegarowa została silnie zniszczona przez wcześniejsze pożary.

W 1896 r. Sobiesław Krzysztof Mieroszewski roztrwoniwszy majątek ojca sprzedał zamek Michałowi Wilczyńskiemu, który z kolei odsprzedał go adwokatowi Chmurskiemu. Niestety i ten właściciel okazał się nieodpowiedzialny gdyż wkrótce z powodu wielkich długów jego majątek został zlicytowany [spotkałem się również z nieco inną wersją wydarzeń jakoby to w 1902 r. Krzysztof Mieroszewski, syn Sobiesława wywiózł z zamku do Krakowa co cenniejsze sprzęty i dzieła sztuki. - przyp. autora]

W celu ratowania zamku w 1903 pisarz Adolf Dygasiński [spotkałem się tez z błędnym imieniem Piotr Dygasiński - przyp. autora] zorganizował spółkę "Zamek w Pieskowej Skale" S.A., która wykupiła zamek, odrestaurowała go i przeznaczyła na luksusowy dom letniskowy, którą to funkcję pełnił do 1939 r. 

Na całe szczęście w czasie II wojny światowej zamek nie ucierpiał, a po jej zakończeniu  przeszedł pod opiekę Ministerstwa Rolnictwa a w 1950 z kolei Ministerstwa Kultury i Sztuki

W l. 1948-65 pod kierunkiem prof. Alfreda Majewskiego podjęto badania architektoniczne, przeprowadzono gruntowną konserwację i przywrócono zamkowi jego dawny renesansowy wygląd z 1578 r. Wówczas odsłonięto renesansowe krużganki i loggię widokową, którą zwieńczono zrekonstruowaną attyką. Salom w skrzydle południowym przywrócono amfiladowy układ rekonstruując jednocześnie belkowane stropy modrzewiowe. Odkryto również ślady polichromii krużganków. Na miejscu rozebranych stajni i wozowni założono regularne geometryczne ogrody włoskie nawiązujące do szesnastowiecznej tradycji. 

W 1966 umieszczono w nim czasową, a od 1970 stałą ekspozycję. Obecnie muzeum - oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, obejmujących wystawy: przemiany stylowe w sztuce europejskiej od średniowiecza do poł. XIX w. i malarstwa angielskiego.


Opis

Obecny zamek posiada ogólny renesansowy wygląd z elementami manierystycznymi i stanowi jeden z najpiękniejszych zabytków tej epoki w Polsce. Dzięki malowniczemu położeniu na wyniosłej platformie skalnej w Dolinie Prądnika oraz dużym walorom architektonicznym nazywany jest "perłą renesansu" mimo, że jego obecny stan jest wynikiem licznych przebudów a w szczególności gruntownej rekonstrukcji wyglądu zamku z czasów jego świetności dokonanej w l. 1948-65.

Wejście do zamku prowadzi drogą powstałą ok. 1646 roku w czasie budowy dwóch bastionów połączonych murem kurtynowym. Wcześniej droga do zamku biegła wzdłuż północnej krawędzi skały. Przez manierystyczną bramę w murze kurtynowym z herbem Radwan rodu Zebrzydowskich wchodzimy na pierwszy rozległy dziedziniec. Jest to tzw. "zamek nowy" lub dziedziniec zewnętrzny usytuowany na przedzamczu średniowiecznego zamku. Po lewej (południowej) stronie w murze znajduje się wejście do południowo-wschodniego bastionu, w którym obecnie funkcjonuje restauracja. Wewnątrz jest wejście na taras widokowy umiejscowiony na dachu tego bastionu, skąd roztacza się przepiękny widok zarówno na Dolinę Prądnika jak i zamek. W dole w kierunku zamku pięknie widać również włoski ogród założony już w czasie renowacji zamku w l. 1948-65 w miejscu d. stajni i wozowni wyburzonych w poł. XIX w. przez Jana Mieroszewskiego.

Północna zabudowa dziedzińca "zamek nowy" - oficyna powstała z inicjatywy Michała Zebrzydwskiego w poł. XVII w. Wśród tej zabudowy wyróżnia się okrągła gotycka baszta. 

Wejście do właściwego zamku prowadzi przez obecnie stały kamienny most, w miejscu d. mostu zwodzonego nad fosą. Warto jeszcze zwrócić uwagę na dwa charakterystyczne elementy architektoniczne zamku widzianego z dziedzińca. Pierwszy to przepiękna renesansowa loggia widokowa ze zrekonstruowaną attyką i dekoracją sgraffitową ścian. Drugi element obecnie dominujący obok wspomnianej loggii w bryle całego założenia zamkowego to wieża zegarowa kryta pięknym hełmem. Niestety mimo pięknego wyglądu zarówno wieża z zegarem jak i loggia są dziełem wprawnych rekonstruktorów z XX w. oczywiście opartym na prowadzonych tu wcześniej badaniach w czasie których stwierdzono relikt d. loggii.

Kolebkowo sklepiona sień z bramą (relikt gotyckiej baszty bramnej) prowadzi na przepiękny renesansowy dziedziniec arkadowy. Jest on założony na planie zbliżonym do trapezu. Dwa główne ciągi arkad zdobione są płaskorzeźbionymi maszkaronami. Zabudowując w miarę regularny dziedziniec starano się równocześnie zniwelować różnice poziomów przez co południowa część ma aż 5 kondygnacji a pozostałe 3. Do dwu najniższych kondygnacji - jednej mieszkalnej i drugiej piwnicznej schodziło się w dół z poziomu dziedzińca. Dziedziniec ten powstał podobnie jak całe renesansowe założenie w l. 1542-78. Podczas prac renowacyjnych w krużgankach natrafiono na ślady polichromii. 

Na uwagę na dziedzińcu zasługuje tu również pochodząca prawdopodobnie z XIV w. studnia kuta w skale, sięgająca poziomu Prądnika /40 metrów/ usytuowana w zachodniej części dziedzińca. 

Północne skrzydło krużganków powstało jako zamknięcie dziedzińca, dlatego też postawiono tu ścianę parawanową przy skale "Dorotki", czyli w miejscu gdzie istniało najstarsze założenie średniowiecznego obronnego zamku górnego. Gotycki zamek był ulokowany w miejscu niemalże niedostępnym, bronionym naturalnymi przepaściami z trzech stron. Jedynie wschodnia część założenia wymagała sztucznych umocnień obronnych. Istniała tu wieża obronna a w miejscu obecnego dziedzińca krużgankowego rozlokowany był średniowieczny zamek dolny.

W północnej części zamku istniała barokowa kaplica zamkowa św. Michała założona na planie kwadratu, kryta kopułą o czaszy zdobionej wewnątrz sztukaterią, zbudowana przez Michała Zebrzydowskiego w poł. XVII w. Krypta pod kaplicą zamkową podobno kryje cynowe sarkofagi Sieniawskich, pochodzące z kaplicy zamkowej w Brzeżanach.

W zamku mimo gruntownej przebudowy w renesansie zachowało się również kilka fragmentów pierwotnego, gotyckiego zamku. Są to m.in. studnia kuta w skale na dziedzińcu renesansowym; w trakcie północnym sklepiony kolebkowo tunel o długości ok. 40 m wykuty częściowo w skale dochodzący do okrągłej baszty, skąd wiodło wąską szczeliną ukryte przejście prowadzące poza obręb murów obronnych; resztki pierwotnej baszty i piec chlebowy w murach dzisiejszej baszty bramnej, gotyckie obramienie portalu oraz zachowane miejscami średniowieczne wątki murów.

Główne pomieszczenia reprezentacyjne znajdowały się w południowym skrzydle, gdzie obecnie mieszczą się zbiory Muzeum. 

Legenda o Dorotce z rodu Toporczyków, skazanej na głodową śmierć w baszcie, której wierny pies wdrapywał się na skałę (nazwaną stąd Pieskową) i przynosił resztki jedzenia.

Warto wspomnieć, że zamek ten posłużył niejednokrotnie jako miejsce akcji wielu znanych filmów. Jednym z najsłynniejszych dzieł polskiej kinematografii jakie tu zostały w znacznej mierze nakręcone był słynny "Janosik"


Zagospodarowanie

Godziny otwarcia:

  • poniedziałek- nieczynne
  • wtorek-piątek /w okresie 1 kwietnia - 31 października/ godz. 10.00-15.30
  • wtorek-piątek /w okresie 1 listopada - 31 marca/  godz. 9.00-15.00 
  • sobota-niedziela /w okresie 1 kwietnia - 31 października/ godz. 10.00-17.30
  • sobota-niedziela /w okresie 1 listopada - 31 marca/  godz. 10.00-17.00  

Ceny biletów /sezon 2007/: 

  • bezpłatny - wstęp na zamek dolny
  • bezpłatny - środa /w okresie  1 kwietnia - 31 października/
  • bezpłatny - piątek /w okresie 1 listopada - 31 marca/ 
  • 10,00 zł normalny - zamek górny i muzeum 
  • 7,00 zł ulgowy - zamek górny i muzeum
  • 32 zł - bilet rodzinny

Kontakt:

Muzeum Zamkowe, tel. (012) 389 60 04, www.pieskowaskala.pl 

powiększ
Zamek w Pieskowej Skale w całej krasie /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Pieskowa Skała. Widok ogólny zamku z Doliny Prądnika /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ

Widok na zamek w Pieskowej Skale z dna Doliny Prądnika /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Widok na zamek strony Sułoszowej /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Mury zamku wyrastające ze skał wapiennych /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Maczuga Herkulesa /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ
W drodze na zamek można podziwiać pozostałości jego średniowiecznych i renesansowych walorów obronnych /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Potężne bastiony zamkowe /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Pieskowa Skała. Bastion /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ
Narożna wieżyczka na bastionie /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Mur kurtynowy z bramą /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ
Kartusz herbowy na bastionie /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ
Ściana kurtynowa z manierystyczną bramą wjazdową /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Widok z bramy na dziedziniec /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Widok na zamek właściwy z dziedzińca zewnętrznego /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Oficyna przy bastionie północno-wschodnim /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Gotycka baszta /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Skrzydło północne i baszta gotycka /fot. Zbigniew Bereszyński/

powiększ
Relikty gotyckie - ostrołukowa brama wjazdowa na zamek właściwy /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Arkadowe krużganki zamkowe /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Jeden ze sławnych maszkaronów /fot. Dariusz Orman/

powiększ
Plan przyziemia zamku w Pieskowej Skale /rys. Dariusz Orman/

powiększ
Plan II piętra zamku w Pieskowej Skale /rys. Dariusz Orman/

więcej zdjęć>>

Zobacz także

Pieskowa Skała
Muzeum Zamkowe
Ojcowski PN
grodzisko k. Skały
gród w Sułoszowej
IT-JURA.PL - serwis jurajski
Początek strony Copyright © 2000-2011 Dariusz Orman | Autor | Kontakt Początek strony