STRAŻNICA OBRONNA "NA KAMIENIU" W CZĘSTOCHOWIE-MIROWIE

Bliżej nieznana fortalicja wzmiankowana bezpośrednio pierwszy i ostatni raz w 1555 roku. Na terenie dzisiejszej dzielnicy Mirów istniała w średniowieczu wieś królewska, wzmiankowana po raz pierwszy w 1345 r. Przy wiosce tej funkcjonowała warownia , wzmiankowana tylko jeden raz w dokumencie z 1555 r., wystawionym przez króla Zygmunta Augusta i dotyczącym przejęcia przez starostwo olsztyńskie niektórych gruntów należących do klasztoru kanoników regularnych w Mstowie ( w zamian za zatwierdzenie przez króla wcześniejszego nadania dla klasztoru soli z żup wielickich ). W dokumencie tym wspomina się o opuszczonej warowni na szczycie położonej nad Wartą skały Grodzisko (łac. in vertice Grodziszko rupis flumini Warthae impedentis prope locum desertum eiusdem rupis fortalitii). Z treści dokumentu jednoznacznie wynika, że chodzi tu o skałę wznoszącą się na lewym brzegu rzeki.
Również XVI-wieczny kopiarz wspomina o istnieniu nieznanej fortalicji w pobliżu Jaskrowa co obecnie utożsamia się z tą warownią.

Zachowane dokumenty milczą na temat tego, kto i kiedy zbudował fortalicję na terenie Mirowa. Do niedawna dyskusyjna była też sprawa jej usytuowania, mimo, że treść przytoczonego dokumentu z 1555 r. nie pozostawia zbyt szerokiego pola dla spekulacji w tym zakresie. 

Krakowski mediewista Jacek Laberschek wysunął w swoim czasie hipotezę, że warownia mogła być usytuowana na granicy obecnych dzielnic Częstochowy – Wyczerpów i Mirowa – oraz wsi Jaskrów . 

Jedyna wchodząca tu w rachubę skała, zwana obecnie w okolicy Skałą Balika, wznosi się na lewym brzegu Warty, w odległości około 0,5 km na północny wschód od mostu na rzece, łączącego Mirów z Wyczerpami (dojazd w pobliże mostu autobusami linii „18” i „33”). Skała ta jest wapiennym ostańcem, tworzącym rodzaj niewielkiego cypla, wyodrębnionego ze skarpy wysokiego brzegu doliny zalewowej Warty. W pobliżu skały, na szczycie wzniesienia, leży osiedle Zawada, stanowiące część dzielnicy Wyczerpy. 

Wznosząca się na wysokość ponad 20 m nad poziomem doliny rzeki Skała Balika jest znakomitym punktem widokowym, a przy tym odznacza się wybitnymi naturalnymi walorami obronnymi. Pionowe ściany wapiennego ostańca zapewniają jej niedostępność z dołu, a dostęp od strony szczytu wzniesienia mógł być łatwo odcięty sztucznymi umocnieniami. 

Oczywistym potwierdzeniem tego, że Skała Balika faktycznie stanowiła podstawę średniowiecznej warowni, jest charakterystyczne ukształtowanie terenu na porośniętym drzewami i krzewami szczycie ostańca. W obrębie tworzonego przez skałę występu-cypla znajduje się kopiec o średnicy około 20 m i wysokości 2-5 m. Z trzech stron otacza kopiec niedostępne urwisko skalne, natomiast od wyżynnego zaplecza oddziela go zachowany w większości wał o wysokości dochodzącej do 2 m. Przed wałem, po jego stronie zewnętrznej, ciągnie się zachowany częściowo rów. Wschodni kraniec wału został w czasach powojennych rozkopany przez okolicznych mieszkańców, którzy wybierali stąd kamień na potrzeby budowlane ( powstałe w tym miejscu wyrobisko jest wykorzystywane w charakterze wysypiska śmieci ). W miejscu przecięcia wału wyraźnie widać, że ma on regularną konstrukcję, obejmującą ułożone na przemian warstwy kamienia i ziemi. Również otoczony wałem kopiec wygląda na sztuczny nasyp z kamienia i ziemi. Na południowym skraju ostańca, pomiędzy kopcem a skalnym urwiskiem, rozciąga się niewielki majdan. Również południowo-zachodni skraj wewnętrznej fosy rozszerza się do postaci niewielkiego majdanu. 

Opisane ukształtowanie terenu na szczycie ostańca wyraźnie przypomina znane z innych miejscowości grodziska stożkowate. Szczególnie uderzające jest podobieństwo obiektu na Skale Balika do dobrze rozpoznanego grodziska średniowiecznego w Będkowicach nad Doliną Kobylańską koło Krakowa ( grodzisko w Częstochowie-Mirowie stanowi jakby miniaturę tego ostatniego obiektu ). Wszystko wskazuje na to, że na Skale Balika zachowały się pozostałości średniowiecznej obronnej siedziby rycerskiej w typowej formie wieży na kopcu, otoczonej zewnętrznym wałem i podwójną fosą od strony możliwego zagrożenia. 

Ostatecznym potwierdzeniem owej tezy stały się ustalenia poczynione przez autora tego tekstu w marcu 2006 r. Na szczycie Skały Balika znaleziono wówczas pięć drobnych ułamków ceramiki o typowo średniowiecznym wyglądzie, m. in. trzy fragmenty naczyń ozdobionych poziomymi rowkami ( tzw. bruzdy gotyckie ). Wszystkie ułamki ceramiki zostały znalezione na południowym stoku kopca, w miejscu gdzie sąsiaduje on z niewielkim majdanem wewnętrznym, usytuowanym na skraju ostańca. Charakter i forma znalezionych fragmentów ceramiki pozwalają datować grodzisko na Skale Balika na XIV-XV w., co dobrze koresponduje z historyczną wiedzą na temat warowni mirowskiej. 

Istotne znaczenie dowodowe mają również takie fakty jak występowanie grubej warstwy próchnicy na szczycie kopca oraz dużej ilości silnie przepalonych kamieni na jego szczycie i stokach. Obecność przepalonych kamieni sugeruje, że wznosząca się na kopcu budowla mieszkalno-obronna ( wieża o konstrukcji drewnianej? ) padła pastwą ognia. 

Za istnieniem w tym miejscu reliktów rycerskiej siedziby obronnej przemawia także charakterystyczna dla tego typu obiektów obecność szlachetniejszych gatunków drzew ( dęby, buki ), silnie kontrastująca z rodzajem zadrzewienia okolic skały ( brzozy ). 

Za tym, że na Skale Balika faktycznie istniała wzmiankowana w 1555 r. obronna siedziba rycerska, przemawia ponadto fakt jej usytuowania na terenach, które jeszcze przed II wojną światową należały do dworu w Mirowie. 

Na zachodnim skraju wzgórza z grodziskiem znajdują się wykute w skale stopnie. Prawdopodobnie prowadziła tędy jedna z dróg na teren warowni. Inna droga mogła prowadzić po krótkiej grobli, przecinającej zewnętrzną fosę po stronie północnej. 

Jedną z postaci historycznych, którym można byłoby przypisać budowę warowni w Mirowie, wydaje się być żyjący w XV w. Jan Służka z Mirowa. Rycerz ten, należący niewątpliwie do najbarwniejszych postaci XV-wiecznej Polski, był synem ruskiego bojara, przybyłym do naszego kraju w charakterze jeńca wojennego. Zrobił on błyskotliwą karierę, zawdzięczając to zarówno własnym zasługom wojennym, jak i protekcji Jana Odrowąża ze Szczekocin, który należał do najbardziej wpływowych panów Królestwa ( wieloletnia służba dla Odrowąża przyniosła naszemu bohaterowi przydomek „Służka” ). W latach 1426-1455 Służka był tenutariuszem czyli dzierżawcą królewskiej wsi Mirów, a od 1444 r. – również tenutariuszem Wyczerpów. Musiał on cieszyć się niemałym zaufaniem kolejnych trzech władców: Władysława Jagiełły oraz Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka, skoro trzykrotnie – i to w szczególnie trudnych dla państwa czasach – powierzano mu odpowiedzialną funkcję burgrabiego zamku królewskiego w Olsztynie: w latach 1429, 1441-1444 oraz 1454-1455. 
W 1436 r. nadano Służce polskie szlachectwo. 

Jest wysoce prawdopodobne, że to właśnie Jan Służka wzniósł warownię w Mirowie. Z racji swojego usytuowania i znacznych walorów obronnych, warownia ta mogła spełniać nie tylko rolę siedziby tenutariusza, ale też rolę strażnicy strzegącej przeprawy przez Wartę. W tym ostatnim charakterze mogłaby ona spełniać funkcje pomocnicze w stosunku do odległego o 10 km na południowy wschód zamku olsztyńskiego, którego burgrabią był Służka. 

Inną postacią, która mogłaby mieć związek z budową warowni, był Wiernek z Pławniowic, tenutariusz Mirowa w latach 1405-1426. J. Laberschek wysunął też przypuszczenie, że budowniczym warowni mógł być książę Władysław Opolczyk, który w 1382 r. przekazał sprowadzonym przez siebie z Węgier paulinom warownię na Jasnej Górze i w związku z tym mógł widzieć potrzebę zbudowania sobie nowej siedziby obronnej w rejonie Częstochowy. Wiadomo, że Opolczyk przebywał w Mirowie w 1383 r.

Dojazd z centrum Częstochowy autobusami komunikacji miejskiej linii „18” i „33”. 

Opracował: Zbigniew Bereszyński

Zobacz także