ZŁOTY POTOK

Jedna z najpiękniej położonych wsi na Jurze. Leży w górnym odcinku dol. Wiercicy, w pobliżu wsch. skraju Wyżyny Krakowskiej. 

Znana ze swych walorów turystycznych i dodatkowych atrakcji: ośrodka jeździeckiego, licznych szlaków pieszych /Orlich Gniazd, Walk 7. Dywizji Piechoty, Zamonitu, Architektury Drewnianej/ i rowerowych /Zygmunta Krasińskiego, Hotelu Kmicic/ w okolicy oraz wielu atrakcyjnych imprez masowych organizowanych przez gminę Janów (Święto Pstrąga, Jurajskie Noce Filmowe itd.)

Legenda o nazwie miejscowości mówi, że dawno temu przez te tereny przejeżdżała drużyna rycerska. Spragnieni rycerze jechali bez kropli wody już kilka dni a wokoło nie napotkali ani jednej rzeczki. Pod wieczór pewnego skwarnego dnia, wojak jadący na czele umęczonej gromady krzyknął z radości na widok rzeki: "O! Złoty Potok!". Na pamiątkę tego wydarzenia miejscowość, która położona była w okolicy życiodajnego źródła nazwana została Potokiem Złotym.

W źródłach mówi się o Potoku. Przymiotnik “Złoty” pojawił się w XVIII w. najpierw w odniesieniu do majątku, następnie i do wsi.

115-40 tys. lat p.n.e. - w okolicznych jaskiniach znaleziska ze środkowego paleolitu

VIII-IX w. - w Dolinie Wiercicy istniało grodzisko "Osiedle Wały"

przełom X i XI w. - znajdowała się tu osada w której produkowano wyroby ze szkła (w 1977 - 78 r. odkryto na terenie wsi znaleziska: żużel szklany, szczątki naczyń szklanych, jamę produkcyjną itd.)

XI-XII w. - ponowne zasiedlenie grodu "Osiedle Wały"

1153 - pierwsza wzmianka o wsi. W najstarszych zapiskach wieś widnieje pod nazwą Potok.

XIII w. - stanowiła siedzibę możnej rodziny Odrowążów.

1258 - powstaje pierwszy kościół.

XIV w. - siedziba rodu Pilawitów, którzy od swej siedziby przybrali nazwisko Potockich.

XV w. - Długosz mówi o Szreniawitach, jako o właścicielach Potoku. Powstaje obecny kościół. Istnieje tu lub w Przyrowie kuźnica na Wiercicy.

1473 i 1475 - wzmianki o istnieniu wieży obronnej należącej do właścicieli wsi - rycerzy Wojtka i Marcina z Potoku herbu Śrzeniawa. Prawdopodobnie wieża ta stała na miejscu, gdzie w późniejszych wiekach stanął pałac Krasińskich (przyp. autora - chyba chodzi tu o pałac Raczyńskich, znajdujący się na wzniesieniu)

1551 - wydana zostaje polska komedia świecka pod tytułem “Komedia żebracza”. Jej akcja dzieje się w Potoku.

od połowy XVI w. - siedzieli tu Silniccy.

przełom XVI i XVII w. - kościół pełnił rolę zboru protestanckiego.

1625 - właścicielami stają się Koniecpolscy

1700 - 1780 - własność Potockich herbu Pilawa. Pochodził stąd Wacław Potocki autor fraszek i “Wojny Chocimskiej”.

Połowa XVIII w. – budowa kuźnicy z wielkim piecem opalanym węglem drzewnym

1780 - przebudowa kościoła

od 1785 - własność Jana Ernesta Birona, księcia kurlandzkiego, przyjaciela carycy Anny oraz jego syna Karola Ernesta. Późniejszymi właścicielami byli kolejno: Szaniawscy, Skarżyńscy i Pintowscy.

1829 – budowa dworku klasycystycznego

1851 - nabył te dobra od Cypriana Pintowskiego generał Wincenty Krasiński (szwadron jego pułku dokonał słynnej szarży w wąwozie Samosierra w Hiszpani w 1808 r.) za sprzedane Dunajewice na Podolu.

około 1853-54 Wincenty Krasiński nadał lasom w dol. Wiercicy charakter parkowy.

1856 - gen. Wincenty Krasiński obok małego dworku wybudował okazały pałac piętrowy. Po śmierci gen. W. Krasińskiego dobra te otrzymał Zygmunt Krasiński.

1857 - Od połowy maja do września tego roku w dworku złotopotockim przebywał Zygmunt Krasiński. Spuścizną jego pobytu są funkcjonujące do dziś nazwy miejsc uznawanych za największe atrakcje turystyczne regionu: Źródła Zygmunta i Elżbiety, staw Irydion itd.W tym okresie umiera jego córka - Elżbieta.

od połowy maja do 22 września 1857 - przebywał tu Zygmunt Krasiński.

1859 - Zygmunt Krasiński umiera pozostawiając majątek swojej córce Marii, ta zaś wyszła za mąż za Edwarda Aleksandra Raczyńskiego.

2 poł. XIX w. - hrabia Edward Raczyński sprowadził z Litwy inż. Michała Girdwoynia który w przysiółku Złotego Potoku - Piszczkowo wybudował pstrągarnię z 22 stawami rybnymi. Była to jedyna pstrągarnia na terenie Królestwa Polskiego oraz pierwsze i największe pstrągowe gospodarstwo rybackie w kontynentalnej Europie

1881 - do tutejszej pstrągarni sprowadzono z Ameryki pierwszą partie ikry pstrąga tęczowego. Transport ikry eskortował senator Stanów Zjednoczonych Ameryki na cześć którego, Raczyński zmienił nazwę jednego ze stawów o nazwie Staw Gorzkich Łez na Amerykan. 

1883 - przebudowa kościoła

Koniec XIX w. – budowa pałacu Raczyńskich

1903 - 39 - syn Marii Krasińskiej i Edwarda Aleksandra Raczyńskiego, Karol właścicielem Potoku Złotego. On to spowodował wybudowanie drogi z Żarek do Janowa. Urządził też nowy park według projektu Franciszka Szaniora. Do ochronki prowadzonej przez hr. Stefanią Raczyńską uczęszczał Jan Kiepura - światowej sławy polski tenor. 

1908 - w tutejszej Pstrągarni rozpoczęto hodowle karpia i sandacza, liczba stawów wzrosła do 46 sztuk i został wybudowany domek stróżów stawowych naprzeciw Skały z Krzyżem

1907 - wnuk poety Zygmunta Krasińskiego - Karol Raczyński zakazał wszelkich wyrębów w lasach w dol. Wiercicy

po 1912 - Karol Raczyński kazał przebudować pałac według projektu Jana Heurichla lub Zygmunta Hendla.

1934 - Karol Raczyński tworzy w dol. Wiercicy rezerwat

1935 - hr. Karol Raczyński sprowadził górali, którzy wznieśli na działce leśnej przy Pstrągarni drewniany dom "góralówkę" - siedzibę powstałego tu oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i I Schroniska Jurajskiego

przed 1939 - hr. Stefania Raczyńska rozebrała domek stróżów stawowych naprzeciw Skały z Krzyżem a rodzinę nadzorcy stawowego przeniesiono tymczasowo na parter "góralówki"

3 wrzesień 1939 - na terenie lasów złotopotockich została rozbita przez przeważające siły niemieckie polska 7 dywizja piechoty, której żołnierze zakopali w nich dużą ilość broni. Nieraz korzystali z niej partyzanci z różnych ugrupowań bojowych, którzy często się tu ukrywali wykorzystując dogodne do tego celu ukształtowanie terenu.

1939-45 - domek "góralówka" przy Pstrągarni służył jako miejsce przerzutowe dla ukrywających się przed hitlerowcami osób, m.in. z Powstania Warszawskiego. 

1942-45 - w lasach na południe od Złotego Potoku walczył oddział AK pod dowództwem "Ponurego" kpt. Jerzego Kurpińskiego wchodzący w skład II Bat. 27 pp A.K. i który brał udział w akcji "Burza".

11 września 1944 - w okolicznych lasach miała miejsce potyczka partyzantów AK “Skała” z najeźdźcą niemieckim, w wyniku której, kilku z partyzantów zginęło.

9 listopada 1944 r. - w podsufitce ganku w "góralówce" przechowywana była broń wykorzystana przez oddział GL-AK pod dowództwem "Twardego" w udanej zasadzce na kata miejscowej ludności, hitlerowskiego żandarma z Żarek - Juliana Schuberta zwanego "krwawym Julkiem". Wyrok wykonano przy "Diabelskich Mostach". 

po 1945 - po wojnie "góralówka" i Pstrągarnia zostały włączone do utworzonego Państwowego Gospodarstwa Rolnego

1947 - po remoncie "góralówki" zakwaterowano w niej na piętrze dwie rodziny

1957 - powołanie rezerwatu "Parkowe"

l. 80. XX w. - w Pstrągarni wybudowano nowy budynek wylęgarni, dokąd z "góralówki" przeniesiono biuro Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego w Złotym Potoku

1999 - ODR zerwał stary gont z dachu "góralówki" i pokrył go papą

2000 - dokonano urzędowej zmiany nazwy miejscowości z Potok Złoty na Złoty Potok, czyli nazwy używanej potocznie od wielu lat 

czerwiec 2002 - mieszkańcy gminy Janów w 100-lecie urodzin Jana Kiepury ufundowali pomnik-obelisk upamiętniający jego pobyt w miejscowej ochronce 

2005 - Agencja Własności Rolnej skarbu Państwa sprzedała Pstrągarnię długoletniemu dzierżawcy Panu Markowi Piszczale

Warto zobaczyć:

Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela. Wokół kościoła pomniki przyrody - 2 (wg innych źródeł 4) lipy drobnolistne rosnące przy kościele parafialnym (nr 24/108 - 1994), 

Przed obszernym pałacem Raczyńskich stoi murowany, klasycystyczny, parterowy dworek Krasińskich. Od frontu obu budynków staw “Irydion” (nazwany tak przez poetę). W ogrodzie około120 gatunków drzew i krzewów, a około 30 starych drzew (np.: robinia biała o obwodzie pnia 460 cm, modrzew japoński, zwisający dąb bezszypułkowy i takiż jesion wyniosły, tulipanowiec amerykański, wiąz turkiestański oraz pomnik przyrody - 300-letni dąb szypułkowy przy pałacu Raczyńskich (nr 24/111 - 1994) o wysokości 25 m (niektóre źródła podawały wiek drzewa chyba nieco na wyrost na 500 lat), ładne aleje, romantyczny mostek nad sztuczną kaskadą Wiercicy. Obecnie w pałacu Raczyńskich m.in. ma swoją siedzibę Ośrodek Edukacyjny Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego /ul. Kościuszki 9, 42 - 253 Janów, tel. (034) 327 80 30, e-mail zpkpotok@zpk.com.pl / specjalizujący się w pszczelarstwie i zjawiskach krasowych oraz otwarto ekspozycję przyrodniczo-kulturową. 

Pozostałe pomniki przyrody: dąb szypułkowy przy pstrągarni (nr 24/105 - 1994), aleja wielogatunkowa przy nadleśnictwie (nr 24/110 - 1994), dwa okazy na cmentarzu - dąb szypułkowy (nr 24/112 - 1994) i klon pospolity (nr 24/113 - 1994) oraz klon jaworowy rosnący przy ul. Klonowej (nr 24/323 - 1994)

W pobliżu pałacu przy drodze do Żarek stoi kolumna z popiersiem Tadeusza Kościuszki. Pierwotnie ustawiono ją tutaj w 1917 r. dla uczczenia setnej rocznicy jego śmierci. Podczas okupacji Niemcy popiersie zdjęli i do 1974 r. stała pusta kolumna. Wtedy to postawiono nowy pomnik wykonany przez Włodzimierza Wineckiego (lub Wirzeckiego).

Nad cmentarzem w Potoku Złotym znajduje się skaliste Wilcze Wzgórze, na którym stoi obelisk - pomnik poświęcony powstańcom z 1863 r. Postawiono go w XIX w., a w 1983 r. odnowiono i uzupełniono napisem upamiętniającym udział w powstaniu Adama Chmielowskiego (błogosławionego Brata Alberta). Na tym cmentarzu (lub w krypcie kościoła) leży 4- letnia córka Zygmunta Krasińskiego - Elżbieta zmarła w 1857 r.

Dolina Wiercicy stanowi oazę pośród otaczającego ją piaszczystego i skalnego pustkowia północnej części Płaskowzgórza Częstochowskiego. Teren jest tu silnie rozczłonkowany i posiada bogatą rzeźbę. Skał na zboczach jest tu stosunkowo niewiele, przeważnie są skryte w lesie, dość ściśle pokrywającym całą dolinę jednak niektóre formy skalne mieszczące się w tej dolinie są znane na równi z Maczugą Herkulesa z doliny Prądnika. Piękno okolicy od dawna zachwycało ludzi, a odkryte tu rzadkie okazy roślin i zwierząt ostatecznie zostały objęte ochroną prawną w rezerwacie “Parkowe”. Przy okazji omawiania tego rezerwatu omówiona zostanie również szczegółowo sama dolina i znajdujące się w niej cenne i warte zobaczenia miejsca, w tym: Diabelskie Mosty, pomnik AK, Źródła Zygmunta i Elżbiety, Brama Twardowskiego, Pstrągarnia, schronisko PTT "Góralówka Pstrąg", Skała z Krzyżem, Staw Zielony, Osiedle Wały i Grota Niedźwiedzia.

Jaskinia Wiercica

Zobacz także