ZAWIERCIE

Miasto powiatowe (ok. 55.600 mieszk. w 1998) leżące na Wyżynie Częstochowskiej (Wyżyna Krakowska) i w Kotlinie Mitręgi (Wyżyna Śląska). Położone jest nad źródłowym odcinkiem Warty (w dzielnicy Kromołów znajdują się źródła tej rzeki) oraz częściowo na kueście jurajskiej. Dzięki dogodnej komunikacji kolejowej (bezpośrednie połączenie z Warszawą - ok. 2 godz. pociągiem Inter City) oraz korzystnie rozplanowanej sieci linii autobusowych PKS oraz miejskiej komunikacji, stanowi doskonałą bazę wypadową w centralne partie Wyżyny Krakowskiej. Miasto silnie uprzemysłowione wchodzące w skład Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego. Huta żelaza, przemysł bawełniany, metalowy (odlewnia żeliwa, fabryka opakowań blaszanych), maszynowy, szklarski, spożywczy.

Istnieją różne przypuszczenia co do nazwy Zawiercie. Wg jednych wywodzi się ona od słowa wart, co oznacza silny prąd rzeczny. Warta jest właśnie taką wartką, szybko płynącą rzeką lub też wiercącą, czyli wijącą się. Drugi pogląd bazuje na podaniu rodem z Kromołowa, które mówi, że nasi praojcowie przybywszy w tę okolicę musieli się ograniczyć, czyli wytyczyć sobie granice zamieszkania. Zaprzęgli zatem sochy do dwóch byczków i rozpoczęli orać granice od ustalonego wcześniej drzewa. W ten sposób okrążyli teren i zawrócili, czyli "zawiercili" do tego samego drzewa od którego orka się zaczęła. Inne podanie głosi, że nazwę wioska otrzymała od położenia, a nadali ją mieszkańcy Włodowic, gdyż leżała za Wartą stąd nazwa Zawarcie, która później została zmieniona na obecne brzmienie. Ponadto według tego podania w okolicach obecnego miasta istniała przewłoka pozwalająca przeciągać na drewnianych okrągłych balach łodzie z Warty na Czarną Przemszę, w okolicy rozlewiska między obecną Porębą i Siewierzem. Miałby to być zatem szlak wodny (faktycznie rzeki te są w tych miejscach zbyt płytkie i małe, aby można było wierzyć w istnienie tu jakiegoś liczącego się szlaku wodnego). 

czasy plemienne - geograf bawarski wymieniał plemię Verizane (Wiercanie), co pozwala przypuszczać, że teren nadwarciański od dawna był osiedlony. 

XII w. – pierwsza wzmianka o ówczesnej wsi Kromołów (1193 r.), późniejszego miasta a ob. dzielnicy Zawiercia. Rozwój związany był z występowaniem w okolicy rud żelaza (syderytu) oraz istnieniem szlaku handlowego z Krakowa do Częstochowy. Wieś leżała na lewym brzegu Warty. 

XIV-XVI w. - wioskę nazywano "Zawierczyce", a gwarowo mówiono na nią "Sawarczyce" lub "Sawercze" ("Saworcze")

XV - XVI w. – w okolicy istnieją liczne kuźnice, korzystające z węgla drzewnego wypalanego w okolicznych lasach i miejscowych zasobów rud żelaza (syderytów) zawartych w iłach rudonośnych jury środkowej zw. brunatną

1431 – Bolesław I, książę opolski na Małym Głogowie (ob. Głogówek) wraz z żoną Elżbietą, córką Elżbiety z Pileckich Granowską, dziedziczką dóbr pilickich nadał Mikołajowi Czenarowi (Nykelowi) przywilej, mocą którego darował mu plac przy stawie rybnym pod Zawierciem, położonym między dwoma kuźnicami na Warcie, a mianowicie zawiercką i bilanowską. Nadanie mu tego placu uzasadnione było zamiarem zbudowania karczmy z prawem sprzedawania w niej chleba i mięsa pod nadzorem włodarza z Bilanowic. Na podstawie tego dokumentu sądzić można, że w tym czasie właścicielami Zawiercia byli Toporczykowie Pileccy, a pierwszym domniemanym dziedzicem był Otton z Pilicy herbu Topór.

1492 - na skutek zamiany dóbr z Pileckimi Zawiercie otrzymali bracia Jan i Stanisław Rzeszowscy. Później przechodziły w posiadania kolejna Bonerów, Firlejów, Stanisława Warszyckiego oraz Męcińskich i Gostkowskich.

1 poł. XVI w. - wiadomo, że wówczas kuźnicę zawiercką posiadał Wincenty Nicz, a bilanowską - Marciszkowie. Kuźnice wytwarzały wówczas m.in. łopaty, łańcuchy, siekiery, rydle itp. W kuźnicy zawierckiej produkowano głównie różne narzędzia na zamówienie dwóch ostatnich Jagiellonów.

koniec XVI w. – w okolicy były jeszcze czynne 4 (5 ?) kuźnice, ale zaczynały już podupadać.

pocz. XVII w. - Walenty Roździeński, zarządca 16 (w 1612) "kuźnic niweckich" leżących między Zawierciem i Mrzygłodem, w poemacie pt. "Officina Ferraria ..." opisuje stan wszystkich kuźnic z tego regionu, m.in. z okolic Zawiercia. Spośród 16 kuźnic koło Zawiercia były dwie: nicowska i marciszowska.

2 poł. XVII w. - niemal całkowity zanik produkcji wyrobów żelaznych prawdopodobnie z powodu zniszczenia kraju przez liczne wojny. Dopiero po kilkudziesięciu latach zauważalne było pewne ożywienie. W Zawierciu powstała wówczas fryszerka, w której  przetwarzano surowe żelazo na kute.

przełom XVIII i XIX w. - na prawym brzegu Warty poczęło kształtować się Zawiercie Duże, zwane też  Zawierciem Nowym lub Nowym Światem, należące do dóbr Poręby Mrzygłodzkiej. Właściwe Zawiercie (pierwotne leżące na lewym brzegu rzeki) nazywano Małym Zawierciem, Zawierciem Kromołowskim lub "miasto Kromołów ze swą osadą fabryczną Zawiercie". 

XIX w. - początek prężnego rozwoju miasta spowodowanego poprowadzeniem tu kolei żelaznej warszawsko-wiedeńskiej. Wówczas powstał duży dworzec kolejowy w stylu regencji wybudowany z okazji 300-lecia panowania carów z rodu Romanowych. Istnieje tu gmina żydowska z silnymi wpływami hasydyzmu.

1820 - Zawiercie nabył bankier wrocławski Zygmunt Pringscheim

1827 - w Zawierciu mieszkało zaledwie 418 osób

l. 30-te XIX w. - początek rozwoju przemysłu. W miasteczku powstaje przemysł włókienniczy związany z manufakturami tkacko-sukienniczymi Gostkowskiego w macierzystym Kromołowie.

1833 - powstaje kolejny zakład - Huta Szkła

1842 - w Zawierciu istniała jakaś bliżej nieznana przędzalnia bawełny, w której produkcja została wówczas zaniechana

ok. 1850 - H. Pański lub Mamlokowie założyli przędzalnię o 3000 wrzecion (późniejszy TAZ)

22 marzec 1863 - pod Zawierciem (? w Kuźnicy Masłońskiej koło Łaz) stoczona została potyczka oddziałów powstańczych dowodzonych przez Cieszkowskiego

po 1864 - majątek zawierciański rozparcelowano

1869 - największą w Zawierciu przędzalnię zakupili bracia Adolf i Bernard Ginsbergowie z Berlina. Następnie rozbudowali ją z 3 tys. do ok. 30 tys. wrzecion i uruchomili tkalnię z 650 krosnami.

koniec XIX w. - w okolicy drogi z Zawiercia do Blanowic, w niedalekiej odległości od tej wsi próbowano wydobywać rudę żelaza, jednak prac tych rychło zaniechano

1875 - wybudowano Fabrykę Przędzy Odpadkowej (sztuczna wełna) i Wigoniowej Karola Braussa, później H. T. Brendta 

1878 - Ginsbergowie zachowując główny akcjonariat przekształcili przędzalnię w Towarzystwo Akcyjne "Zawiercie" (TAZ), w skład którego weszły: przędzalnia, warsztaty tkackie, farbiarnia i drukarnia. 

1880 - przy ul. Marszałkowskiej wybudowano synagogę. Powstaje wytwórnia pędni i maszyn rolniczych Krawczyka Sambora i Ska. Liczba ludności wzrosła do 2.821 osób.

1884 - uruchomienie Zawierciańskiej Fabryki Szkła Reich i Ska, Odlewni Żeliwa i Giserni Erbe i Ska w pobliżu Łośnic, fabryki odlewów żelaznych i maszyn rolniczych w Porębie oraz fabryki przetworów chemicznych L. Katza. 

20 wrzesień 1896 - biskup kielecki Tomasz Kuliński poświęcił kamień węgielny pod budowę kościoła parafialnego pw. św. Ap. Piotra i Pawła. Kościół zaczęto budować ze składek pracowników fabryki Przędzalni TAZ wg proj. Hugona Kudery pod kierownictwem wikariusza kromołowskiego ks. Franciszka Zientary. 

1887 - szybki wzrost liczby mieszkańców, który po 7 latach niemal się podwoił i wyniósł 5.244 osób

1893-96 - w Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu i Zawierciu (obok Warszawy, Łodzi, Żyrardowa, Białegostoku, Starachowic i Radomia) Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) miała mocne punkty oparcia

1894 - strajk w Zawierciu

1898 - powstaje smolarnia

1899-1901 - Powstanie Huty Żelaza Towarzystwa Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza Ska Akc. (obecna Huta "Zawiercie" - największy zakład w mieście)

1900 - liczba ludności osiągnęła 20 tys. mieszkańców

pocz. XX w. - powstają dalsze zakłady: przędzalnia i tkalnia Wojcena i Czajewicza, Fabryka Odlewów Żelaza "Wiktoria" i inne mniejsze. W pobliżu Zawiercia istniały wówczas kopalnie rud żelaza, w części należące do ks. Hohenlohe. Rozwój przemysłu spowodował szybką integrację wsi Małe i Duże Zawiercie oraz szybki wzrost ludności.

1901-14 - huta żelaza Towarzystwa Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza systematycznie była rozbudowywana o nowe oddziały produkcyjne

1903 - oddanie do użytku neogotyckiego kościoła parafialnego św. Piotra i Pawła. Jednocześnie biskup kielecki Tomasz Kuliński erygował nową parafię wydzieloną z kromołowskiej. Do budowy kościoła przyczyniła się miejscowa ludność. Były to również liczne już wówczas zakłady przemysłowe: TAZ - należąca do rodziny Ginsbergów, Fabryka Szkła, Odlewnia Żeliwa-Krawczyka, Fabryka Odlewów Żelaznych Aleksandra Erbe, Norweska Fabryka Hufnali Borowe Pole.

1903-38 - proboszczem w parafii zawierciańskiej był Franciszek Zientara

1905-07 - na omawianym terenie objawia się nasileniem ruchu robotniczego. Największe manifestacje i starcia z policją miały miejsce w Olkuszu, Zawierciu, Częstochowie, Krakowie

1914-18 - w czasie I wojny światowej prusacy zabrali piszczałki z kościoła ważące 700 kg oraz 4 dzwony, które na miejscu pocięli na kawałki.

1915 - w wyniku szybkiego rozwoju przemysłu Zawiercie Małe i Duże równie szybko się zintegrowały i ostatecznie połączyły

1919 - Zawiercie uzyskuje prawa miejskie. Po I wojnie światowej nastał okres krótkotrwałego rozwoju miasta, który wkrótce został jednak wyhamowany.

1921 - powstaje Spółka Akcyjna Przemysłu Chemicznego i Metalowego "Chemimetal". Liczba ludności wzrosła do 29,5 tys. mieszkańców

1924 - założona została Polska Fabryka Hufnali i Wyrobów Żelaznych w Borowym Polu

1626 - dachy i wieże kościoła parafialnego pokryto blachą miedzianą w zastępstwie poprzedniej dachówki.

1927 - ustanowiono tu siedzibę powiatu, który istniał tu do 1975 r.

po 1928 - do granic bankructwa zbliżył się wówczas nawet największy zakład w Zawierciu - TAZ, który zatrudniając 7 tys. osób zmuszony został do redukcji załogi do minimum.

18 kwiecień 1930 - bezrobotni z Zawiercia wyszli na ulice pod przewodnictwem partii KPP domagając się pracy i chleba. Doszło do demonstracji pod magistratem, w czasie których policja granatowa użyła broni, aby rozpędzić ludzi. Wywiązała się krwawa walka, w czasie której zginęło kilka osób, a kilka zostało rannych. Wydarzenia te przeszły do historii jako "krwawy piątek".

1931 - w okresie kryzysu gospodarczego w Zawierciu notowano ok. 6.000 bezrobotnych, a do miasta przylgnęło miano "miasta bezrobotnych" albo "miasta umierającego". 

1932 - powstaje fabryka octu w budynku dawnej smolarni z 1898

1934 - w mieście notowano już prawie 9,5 tys. bezrobotnych

1938 - według nowego podziału administracyjnego powiat zawierciański znalazł się w województwie kieleckim

1938-40 - proboszczem parafii Zawiercie był Bolesław Wajzler

1939 - Zawiercie zostało przyłączone do III Rzeszy

zima 1939-40 - w mieście tym podobnie jak w Olkuszu, Myszkowie i Częstochowie aktywnie działały Szare Szeregi

X 1939 - IX 1940 - grupa zawierciańskiej młodzieży wydawała gazetę "Płomień", wykrytą i zlikwidowaną wkrótce przez Niemców.

1939-45 - okupant niemiecki zniszczył synagogę żydowską. Podobnie jak w czasie I wojny światowej Niemcy nie oszczędzili dzwonów kościelnych, które zabrali ze sobą. W okresie okupacji PPR organizował tu przerzuty do Generalnej Guberni dla jeńców z obozu w Łabędach i innych ludzi. Okupant zniszczył Fabrykę TAZ wywożąc i przeznaczając na złom maszyny produkcyjne i pomocnicze, a wolne pomieszczenia wykorzystał na magazyny wojskowe. 

1939-42 - w Zawierciu działała organizacja wyzwoleńcza "Płomień", z której 47 członków zginęło w więzieniach i obozach koncentracyjnych

1940-80 - proboszczem parafii św. Ap. Piotra i Pawła był Wacław Bogucki

1941 - nazwa miasta zostaje przemianowana na Warthenau

1942-45 - Fabryka TAZ została przystosowana do getta żydowskiego, skąd odchodziły transporty ludności żydowskiej z miasta i powiatu do obozów zagłady.

1945 - wycofujący się okupant podpalił zabudowania Fabryki TAZ w wyniku czego w tym zakładzie najpóźniej przywrócono produkcję

marzec 1945 - budynki TAZ zostały przejęte przez Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Częstochowie

po 1945 - w Zawierciu powstają nowe zakłady, m.in. Zawierciańskie Zakłady Napraw Samochodowych i Zawierciańskie Zakłady Tkanin Technicznych.

1945-53 - kościół parafialny został wyremontowany, ufundowano w nim ołtarz główny z marmuru i jeden boczny oraz wyremontowano organy, wprawiono witraże i założono nową instalację elektryczną. Polichromię wykonał prof. Adam Dobrzański z ASP w Krakowie. 

1946 - już w pierwszych miesiącach tego roku z Zawiercia wyjeżdżały zorganizowane transporty mieszkańców Zawiercia, a w szczególności dawnych pracowników fabryki TAZ i hutników. W rezultacie w Prudniku, Dzierżoniowie, Bielawie, Lubaniu, Wałbrzychu i Jeleniej Górze osiedliło się wówczas i podjęło pracę w przemyśle włókienniczym około 3 tys. zawierciańskich włókniarzy. Co ciekawe w Prudniku odkryto część maszyn wywiezionych przez Niemców z Fabryki TAZ. 
również z początkiem roku w Zawierciu założono polowe szpitale, do których licznie napływali m.in. żołnierze radzieccy ranni podczas kilkudniowych ciężkich walk pod Ząbkowicami.

12 lipiec 1946 - zarządzeniem Ministra Przemysłu Lekkiego wyodrębniono przedsiębiorstwo pod nazwą Zawierciańskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego (ZZPB)

14 czerwiec 1953 - bp częstochowski Zdzisław Goliński  konsekrował kościół, po przeprowadzeniu remontu ze zniszczeń wojennych.

1956 - z północnej części powiatu zawierciańskiego utworzono powiat myszkowski

1961 - wyznakowanie przez instruktorów Katowickiej Chorągwi ZHP szlaku Zamonitu z Zawiercia do Podzamcza  przez Łośnice

1965 - do Zawiercia przyłączono wsie: Marciszów, Kosowa Niwka, Łośnice i część Blanowic.

1973-75 - na pd.-zach. krańcu miasta inwestorzy z Polski u NRD wybudowali nowoczesną na ówczesne czasy przędzalnię "Przyjaźń". W tym samym okresie powstał pierwszy odcinek kolejowej Centralnej Magistrali Węglowej do Radzic, której początek znajduje się w Zawierciu

1974 - zmiana przebiegu szlaku Zamonitu na obecny z inicjatywy Andrzeja Stróżeckiego w porozumieniu z KCh ZHP i Hufcem Zawierciańskim

1975-76 - do Zawiercia dołączono Porębę, Kromołów, Skarżyce, Żerkowice, Bzów, pozostałą część Blanowic i kilka innych.

1977 - najstarsza w mieście przędzalnia została przekształcona w Towarzystwo Akcyjne "Zawiercie" (TAZ) i obejmowała: przędzalnię, warsztaty tkackie, blicharnię, farbiarnię i drukarnię.

od 1980 - parafią św. Ap. Piotra i Pawła administruje ks. prałat Piotr Miklasiński, postać znana z zaradności i niezwykłej aktywności społecznej. Dzięki niemu przywrócono blask kościołowi i jego otoczeniu oraz wielu miejscom w Zawierciu.

1980-92 - staraniem ks. prałata Piotra Miklasińskiego, wielkiego gospodarza parafii, przy miejscowej plebani wybudowano Dom Katechetyczny, w którym urządzono kaplicę Matki Boskiej Częstochowskiej.

1982 - Poręba uzyskała prawa miejskie i wyodrębniła się z Zawiercia

Warto zobaczyć:

Dworzec kolejowy wybudowany na przełomie XIX i XX w. z okazji 300-lecia panowania carów z rodu Romanowych. Piękne założenie i nietypowy w rejonie styl - regencja. Jego powstanie związane jest z przeprowadzeniem przez Zawiercie linii kolei warszawsko-wiedeńskiej, która miała ogromny wpływ na dalszy rozwój wsi a później miasta.

Nad Zawierciem górują wieże kolegiaty p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła. Kościół ten przez swój ogrom stał się niejako symbolem miasta dzięki czemu został on utrwalony w nowym herbie Zawiercia. Warto go obejrzeć zarówno w dzień jak i w nocy, gdyż dzięki staraniu ks. prałata Piotra Miklasińskiego jest on bajecznie iluminowany kolorowymi lampami.

W sąsiedztwie kościoła stoi budynek pałacyku Szymańskiego z Izbą Muzealną oraz pomnik Nieznanego Żołnierza.

Cmentarz z ciekawymi kilkunastoma starymi kamiennymi pomnikami z przeł. XIX i XX w. Na tym cmentarzu znajduje się również ciekawa stara kaplica cmentarna Holenderskich odnowiona i rozbudowana przez ks. prałata Miklasińskiego.

Obok cmentarza, przy torach kolejowych prowadzących do Huty "Zawiercie" znajduje się ogrodzony ceglanym wysokim murem stary cmentarz żydowski (kirkut) założony w 1880, w którym zachowało się kilkaset starych nagrobków. Obecnie niestety cmentarz ten nie jest udostępniany dla zwiedzających. (Ostrzeżenie dla ciekawskich! Oglądając kirkut przez wycięcia w bramie należy się liczyć z atakiem pilnujących tego terenu psów).

Fragment budynku Szkoły Podstawowej nr 4, murowany z około 1910.

Szkoła Podstawowa nr 2 - budynek powstały w stylu zakopiańskim

Budynek po Szkole Podstawowej nr 10 przy ul. Sądowej pochodzi z XIX w. 

Z zachowanych zabytkowych budynków mieszkalnych w mieście należy wymienić domy przy ul. Sądowej 6 (k. XIX w.), ul. Zegadłowicza nr 1 (przeł. XIX i XX w.), nr 3 (pocz. XX w.), nr 4 (z ok. 1880), nr 5, nr 11/13 (obydwa z przeł. XIX i XX w.), nr 15 (z 1930), ul. 3 Maja nr 1 (tzw. "Złoty Róg"), ul. Marszałkowskiej 2 (z 1910), nr 22, nr 29, nr 31 (wszystkie z przeł. XIX i XX w.), nr 33, nr 43  (obydwa z k. XIX w.), ul. Dąbrowskiego nr 5 (k. XIX w.), nr 7 (z 1910), ul. Powstańców Śląskich nr 2 (pocz. XX w.), nr 5 (z ok. 1925), nr 7 (z 1880), ul. Kościuszki nr 1 (pocz. XX w.), nr 14 (k. XIX w.), Stary Rynek nr 1 (k. XIX w.). Oprócz nich na ul. Zegadłowicza nr 6 mieści się Dom Banku Spółdzielczego z przeł. XIX i XX w. Często podaje się jeszcze dom na ul. 3 Maja nr 33, ale został on wyburzony w 80- lub 90-tych latach XX w.

Zabytkowy budynek dawnej Resursy - ob. siedziba banku PKO BP położony pomiędzy ul. 1 Maja i Westerplatte 

Na domu przy ul. 3 Maja 5 wmurowana jest tablica pamiątkowa przypominająca wydarzenia jakie miały tu miejsce 18 IV 1930 r.

Przy ul. Kościuszki 12 w ścianie domu - siedzibie dawnej Szkoły Handlowej widnieje duża tablica pamiątkowa przypominająca działalność organizacji "Płomień", która w tym budynku miała swą siedzibę.

Niedaleko od kościoła parafialnego na skraju parku miejskiego przy ul. Kościuszki stoi duża kapliczka Matki Boskiej Prządki z XIX w. przeniesiona staraniem ks. prałata Miklasińskiego w obecne miejsce z rogu ul. Piłsudskiego i Kościuszki. Dzięki niemu kapliczka ta została odnowiona i podświetlona w nocy.

Przydrożna kapliczka z XIX w. z półkolistymi oknami o narożnikach flankowanych pilastrami podtrzymującymi trójkątne przyczółki. Została ona przeniesiona z tzw. Starego Rynku na róg ulic Porębskiej i Kopernika. W jej wnętrzu znajduje się ludowy posąg św. Jana Nepomucena.

Zespół starych parków nad Wartą ciągnący się od ul. Leśnej (okolice Urzędu Miejskiego) po ul. Piłsudskiego (w okolicy starej fabryki TAZ i kapliczki MB Prządki). W części parku przy ul. Paderewskiego spotkać można nawet stare 300-letnie dęby.

Przy ul. Towarowej stoi dworek rodu Sawickich herbu Lubicz, który obecnie nie posiada charakterystycznych cech tego typu budowli.

Przy tej samej ulicy mieści się jeden z najstarszych zakładów przemysłowych w Zawierciu -  Huta Szkła Gospodarczego, która zajmuje się wytwarzaniem przepięknych, a dawniej bardzo drogich luksusowych kryształów. Huta ta jest udostępniona do zwiedzania a obok mieści się sklep firmowy (nie znam obecnej sytuacji finansowej HSG, ale prawdopodobnie miała ona problemy z przetrwaniem, zatem należy się liczyć z potencjalną niemożliwością zwiedzenia - przyp. autora).

Zespół kamieniczek żydowskich przeważnie z XIX w. wzdłuż ul. Marszałkowskiej i Hożej (patrz powyżej wykaz domów wpisanych do ewidencji zabytków). Są one obecnie przeważnie mocno zniszczone, a kondygnacje parteru posłużyły za sklepy, dzięki czemu jest to jedno z 3-4 "centrów handlowych" miasta. Wśród tych zabudowań nieznacznie wyróżnia się budynek dawnej synagogi z 1880 r., który po dużych zniszczeniach oraz licznych przebudowach zatracił pierwotny wygląd. Obecnie mieści się w nim sklep RTV i AGD. Nieopodal znajduje się budynek dawnego domu kahalnego. 

W dniu 10.07.1991do rejestru zabytków wpisano również układ urbanistyczny osiedla robotniczego TAZ (nr rej. A/1428/91), a dnia 27.08.1992 zespół willowy przy ul. 3 Maja 25 (nr A/1494/92). Obecnie tzw. "zespół willowy" mieści kilka sklepów w budynku stylizowanym na pałac.

W Zawierciu-Marciszowie na skrzyżowaniu dróg stoi kryta gontem zabytkowa kapliczka z 1 poł. XIX w., generalnie odrestaurowana w ostatnich latach XX w.

W mieście znaleźć można również kilkanaście zabytków przemysłowych, z których wpisane do ewidencji zabytków są: obiekty Huty "Zawiercie" (w tym wydział administracji huty przy ul. Okólnej 8 z 1910, hala walcowni z 1902 i hala płogowni z 1910), obiekty Fabryki Opakowań Blaszanych przy ul. Leśnej 20 (w tym budynki magazynowy i produkcyjny oraz wieża ciśnień z 1895, budynek eksploatacji towarowej z 1910, budynki działu głównego mechanika, administracyjny oraz dawny budynek właściciela (wszystkie z 1921) oraz budynek głównego energetyka i magazyn techniczny z 1924), obiekty Odlewni Żeliwa Ciągliwego przy ul. Leśnej 10 (w tym kuźnia, stolarnia i kotłownia z 1910, budynek mieszkalny byłego właściciela z 1924 oraz żarzalnia z 1938).

Na południe od miasta rozciągają się rozległe lasy, w których w obniżeniach występuje roślinność bagienna (np. bagno zwyczajne) i na wzgórkach bory sosnowe z konwalią majową. Ok. 2 km na południe od miasta, przy torach kolejowych i drodze do Łaz - symboliczna powstańców styczniowych kapelana Bonawentury Mańkowskiego , Henryka Wodzińskiego i 7 innych nieznanych z nazwiska bohaterów z oddziałów Cieszkowskiego poległych tu 22 marca 1863 r. Faktycznie mogiła położona była pierwotnie bardziej na zachód, ale z powodu rozbudowy linii kolejowej trzeba było ją przenieść w nowe miejsce. Opiekę nad mogiłą sprawuje Komisja Ochrony Cmentarzy Wojennych i Fortyfikacji PTTK Zawiercie.

W dzielnicy Stawki na terenie Zakładu Gospodarki Komunalnej znajduje się teren dawnego "ogrodu Holenderskiech". Obecnie z tego pięknego kompleksu zachował się budynek właściciela - tzw. dworek Holenderskich obecnie odrestaurowany i mieszczący Dom Pomocy Społecznej oraz dwa stawy hodowlane otoczone zaniedbanym drzewostanem. Leszcze w l. 70- tych XX w. "ogród Holenderskich" obejmował kilka stawów więcej ale z biegiem czasu tereny te poddano osuszaniu i zasypywaniu.

Zobacz także