IT-JURA.PL
   Główna | Wstecz | Mapa | Startowa | Ulubione | Szukaj      
 
Żarki - rys miejscowości

ŻARKI

Miasto (ok. 4300 mieszk. w 1998) w województwie śląskim położone nad źródłowym odcinkiem potoku Leśniówka i częściowo na kueście jurajskiej, na pograniczu z Dol. Górnej Warty. Przemysł metalowy, obuwniczy, chemiczny i budowlany

Zabytkowe miasto przez które przebiega samochodowy Szlak Architektury Drewnianej, pieszy żółty Szlak Żarecki oraz szlaki rowerowe: czarny Myszków-Siewierz i zielony Zygmunta Krasińskiego. W mieście wytyczono również Szlak Kultury Żydowskiej. Na rzece Leśniówce między Leśniowem a Żarkami znajduje się otwarte kąpielisko. 

80-14 tys. lat p.n.e. - początki osadnictwa ludzkiego na ziemi żareckiej

10-4,5 tys. lat p.n.e. (mezolit - środkowa epoka kamienna) - czerpak półkolisty, osada i pracownia krzemieniarska

ok. 650-400 r. p.n.e. - w okolicy obecnych Żarek w czasie badań archeologicznych prowadzonych do 1945 r. stwierdzono ślady działalności ludności kultury łużyckiej (czerpak półkolisty)

X-XI w. - prawdopodobnie w okolicach obecnych Żarek popularniej niż na innych terenach stosowana była gospodarka żarowa, na co może wskazywać późniejsza nazwa osady - Żarki

1325 - wzmianka o wsi [wg J. Borowskiej-Antoniewicz w tym roku wzmiankowana była parafia w Leśniowie, która obecnie jest dzielnicą Żarek]

1325-27 - w Żarkach [wg o. J. S. Płatka Zp. w obecnym Leśniowie - przyp. autora] istniała parafia, której proboszczem był niejaki Mikołaj. Parafia musiała być stosunkowo duża gdyż płaciła dwukrotnie większe świętopietrze niż np. mieszkańcy Złotego Potoku czy też Przybynowa. Sądzi się że terytorium Żarek podlegało pod tą parafię

1370-91 - okoliczne terytoria pozostawały jako lenno księcia Władysława II Opolczyka

1373 - pierwsza wzmianka o wsi Żarki

między 1372 a 1377 - Władysław Opolczyk nadał Żarkom prawa miejskie

1373-75 - prawdopodobnie przed 1373 powstał pierwszy kościół w samych Żarkach, bo już wówczas parafianie kościoła p.w. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Żarkach płacili również świętopietrze. Zarówno kościół parafialny w Żarkach jak i w pobliskim Leśniowie istniały niezależnie od siebie i miały swoich plebanów z osobnym uposażeniem. 

1382 - pierwsza wzmianka o Żarkach jako mieście. W informacji tej mowa o tym, że Żarki płaciły dziesięcinę dla klasztoru na Jasnej Górze. Prawa miejskie utrzymują do 1870 r. Miasto nie posiadało korzystnych warunków do rozwoju, ponieważ gleba była tu uboga i otaczały je rozległe lasy. Wg nie potwierdzonej tradycji, pierwotne Żarki mieściły się ok. 2 km na pd.-wsch. od obecnego miasta, w okolicy ruin kościoła św. Stanisława i lipy "Babka". Od początku istnienia Żarki stanowiły własność prywatną. Jan Długosz wspomina nawet o istnieniu w Żarkach bram miejskich. Znane były jako miasto targowe o rozwiniętym rzemiośle. Istnieją również przypuszczenia, że pierwotna osada została przeniesiona na nowe miejsce w wyniku pożaru.

1391 - król Władysław Jagiełło odbiera zbrojnie lenno Opolczykowi i włącza je do korony

XV w. – w Żarkach [prawdopodobnie na gruntach Żarek w okolicy obecnych Żarek Letnisko - przyp. autora] istniała kuźnica żelaza na Warcie

1406 - król Władysław Jagiełło wydał dokument przenoszący Żarki na prawo średzkie, co stało się bezpośrednim impulsem do rozwoju miasta

1408 - w dokumentach pojawia się pierwszy znany prywatny właściciel Żarek - Dobek (Dobiesław) Kobyła

1434 - istnieją poszlaki wskazujące na blokowanie przez Mikołaja Siestrzeńca szlaku biegnącego z Krakowa do Wrocławia m.in. w pobliżu Żarek i Mrzygłodu

pocz. września 1438 - król Władysław III Warneńczyk wystawił dokument w polu koło "Żar" (czyli miasta Żarki) podążając na koncentracje wojska.

1438 - w dniu 8 września tego roku w okolicy Częstochowy król zwołał pospolite ruszenie do zbrojnej wyprawy na Czechy. Z miejsca zbornego wojska królewskie zmierzały drogą m.in. przez Olsztyn, Żarki i Włodowice

1466 - w Żarkach stał zamek, którego przeciw Ślązakom bronił Jakub Kreza [jedyne źródło mówiące o zamku w Żarkach  na jakie natrafiłem to - A.Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow "Małopolska Południowo-Zachodnia" - przyp. autora]

koniec XV w. - miasto i okolica były w rękach kilku rodzin rycerskich

XVI w. - w ciągu tego wieku miasto znajdowało się w posiadaniu Myszkowskich z Mirowa [pierwszym był Piotr Myszkowski z Przeciszowa h. Jastrzębiec - przyp. autora]. Wiadomo, że jeden z dziedziców Żarek - Jerzy Myszkowski przyjąwszy kalwinizm zagarnął dziesięciny a miejscowego plebana uczynił własnym poddanym. Z nastaniem Myszkowskich Żarki stały się centrum klucza dóbr i siedzibą rodową kolejnych właścicieli

pocz. XVI w. - kościół w Żarkach stracił tytuł kościoła parafialnego, uległa również zmiana trasy z Krakowa do Poznania z dotychczasowej przez Sławków, Będzin i Bytom na nową przez Sławków, Olkusz, Ogrodzieniec, Kromołów i Żarki. W mieście w tym okresie powstała szkoła

1518-22 - budowa kościoła św. Szymona i Judy Tadeusza

27 czerwca 1519 – z inicjatywy właściciela Żarek - Marcina Myszkowskiego z Mirowa, podstolego ziemi krakowskiej król Zygmunt I Stary wystawił w Krakowie dokument potwierdzający nową fundację kościoła parafialnego św. Szymona i Judy

8 kwietnia 1522 - biskup krakowski Jan Konarski z inicjatywy Marcina Myszkowskiego wydał dokument tworzący prepozyturę ustanawiając tym samym jedną wspólną parafię pod zarządem proboszcza - prepozyta, czterech kapłanów pomocników (mansionariuszy) i jednego dyrektora szkoły parafialnej

1553 - z tego roku pochodzi najstarszy zachowany dokument pieczętowany herbem miasta Żarki

1556 - król Zygmunt August dokumentem z Wilna zezwolił na 3 jarmarki rocznie i cotygodniowy targ we wtorek 

1577 - w tym roku wymieniana była kuźnica w Żarkach na Warcie [patrz komentarz do daty XV w. - przyp. autora] zaliczana do czołówki kuźnic powiatu lelowskiego

1584-93 - na przestrzeni kilku lat odnotowano liczne transporty żelaza do Krakowa, w tym również z Żarek [kuźnicy na Warcie - przyp. autora]

1595 - wzmianka o drewnianej kaplicy w Żarkach oraz stojącego obok niej szpitalu-przytułku dla ubogich

XVII w. osada targowa (rolniczo - rzemieślnicza). Dobudowa kaplicy św. Wojciecha do kościoła parafialnego. 

1 poł. XVII w. - w Żarkach często składał wizyty król Władysław IV Waza

1 poł. XVII w. - miasto w posiadaniu Jana Korycińskiego z Pilicy, kasztelana oświęcimskiego, który szczególnie udzielił się w rozbudowie kościoła w Leśniowie

XVII-XVIII w. - Żarki leżały na jednym z traktów handlowych z Krakowa do Wrocławia przez Koziegłowy i Woźniki [wg Zdzisława Nogi: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia z dziejów Księstwa Siewierskiego - przyp. autora] 

ok. 1620 - Mikołaj Koryciński rozpoczął budowę dworu obronnego dokończoną później przez Męcińskich

po 1651 - Męcińscy nabywają Żarki od Korycińskich jednocześnie przenosząc tu swą siedzibę z Bobolic kontynuując i dokończając rozpoczętą przez Korycińskiego budowę dworu obronnego. W 1651 r. Wojciech Kazimierz Męciński zamienia mieszczanom dziesięcinę naturalną na pieniężną

1661 - epidemia cholery spustoszyła miasto. Umiera wówczas większość mieszkańców

1664 - wielki pożar dokonuje dalszego zniszczenia miasta, w efekcie czego wg nie potwierdzonej faktami tradycji mieszkańcy rozproszyli się po okolicznych lasach, a właściciel dóbr Jan Męciński miał założyć miasto na nowym (obecnym) miejscu w sąsiedztwie swojego dworu [faktycznie skoro kościoły św. Szymona i Judy oraz św. Barbary powstały wcześniej w nowym miejscu to zapewne nowa lokalizacja miasta w obecnym miejscu została ustalona nie później niż w 1 połowie XVI w. nie zaś jak podaje A. Matuszczyk, N. Orliński i J. Zinkow w 2 poł. XVII w. - przyp. autora]

9 września 1665 - marszałek króla Jana Kazimierza, hetman Jan Sobieski przejeżdża przez Żarki, gdzie pisze list do Marysieńki "we środę pod Żarkami". 

schyłek XVII w. - przypuszczalny okres powstania Kahału Żydowskiego

1684 - powstanie Bractwa Cechowego

koniec XVII w. - budowa murowanego kościoła szpitalnego św. Barbary w miejsce starszej drewnianej kaplicy z 1595 r. 

1700 - sprowadzenie karmelitów bosych do Leśniowa

XVIII w. - ze względu na ilość odnotowanych kupców żareckich (48 kupców i 94 przejazdy - drugie miejsce po Krakowie) handlujących z Księstwem siewierskim można uznać, że Żarki stanowiły ważny ośrodek handlowy. W rejestrach celnych komory koziegłowskiej z 1765 r. stwierdzono występowanie 34 kupców z Żarek którzy przewieźli 66 transportów w tym 189 wozów i 386 koni (co stanowiło największy udział w obrotach tej komory), zaś w tym samym roku w komorze celnej w Siewierzu 4 kupców z Żarek, z 28 transportami w tym 34 wozów i 68 koni (również znaczny udział w obrotach). W rejestrach komór księstwa siewierskiego stwierdzono występowanie jednego kupca z Żarek, który wywoził na Śląsk 100 garncy gorzałki [to na tyle ciekawe, że miasta siewierszczyzny uważane były za ważne ośrodki produkcji piwa i wódki a nie stwierdzono oprócz wspomnianego kupca z Żarek żadnych innych transportów na Śląsk tego towaru - przyp. autora]. 

Wymiana handlowa w 1765 r. [w nawiasach (ilość kupców / ilość transportów) - przyp. autora]: 

  • Towary sprowadzone do Żarek z Będzina: skóry królików surowych za 12 złp (1/1), 1 szafunt potażu korytowego (1/1), 3 kamienie wosku

  • Towary wywiezione przez kupców z Żarek za granicę przez komorę w Koziegłowach: 637 korców kaszy drobnej tatarczanej (25/51), 7 kamieni tytoniu ordynaryjskiego polskiego (1/2), 3 tachery irchy (jerchy) (1/1), 30 tacherów skórek cielęcych surowych  (2/3), skórki królicze za 48 złp (5/6), 23 pary skór kozłowych surowych (2/2), 1 parę skór wołowych wyprawnych (1/1), 30 beczek miodu przaśnego (6/6), 40 szafuntów potażu korytowego (3/5), 49 kamieni wosku (3/4), 6 ćwiartek achneru różnokolorowego (tekstylia) (1/1)

  • Towary przywiezione przez kupców z Żarek z zagranicy przez komorę w Koziegłowach: 16 sztuk celicjum (tekstylia) (2/2), 3 tuziny chustek nicianych (2/2), 18 sztuk falendyszu kiernowego (tekstylia) (1/1), 1 sztukę gazy nicianej (1/1), 2 sztuki kałamajki flamistej (tekstylia) (1/1), 16 sztuk kamlotów wełnianych (tekstylia) (2/2), 4 tuziny kapeluszy od barwy (1/1), 6 sztuk kuczbaji gdańskiej (tekstylia) (2/3), 16 sztuk madzelanu (tekstylia) (2/2), 20 postaw paklaków (tekstylia) (1/2), 6 sztuk pasów angurskich (tekstylia) (1/1), 1 sztuka pasów wełnianych (1/1), 20 sztuk płótna śląskiego najpodlejszego (wąskiego) (2/2), 3 sztuki płótna śląskiego podlejszego (szerszego) (1/1), 3 tuziny pończoch wełnianych białogłowskich (1/1), 6 tuzinów pończoch wełnianych męskich (2/2), 4 sztuki pytela (tekstylia) (1/1), starzyzny sukiennej (tekstylia) za 6 złp (1/1), 2 kamienie stokfiszy (ryby) (1/1), 1 beczkę śledzi szkockich (1/1), 6 kamieni cukru faryna (1/1), 23 kamienie cukru kandysbrot (1/3), 0,5 kamienia cukru lodowatego (1/1), 41 kamieni cukru melis (4/6), 11 kamieni imbiru (1/5), 2 kamienie kasztanów (1/1), 16,5 kamieni kawy (4/6), korzenie drobne za 130 złp (2/5), 2 funty kwiatu muszkatowego (1/1), 3 kamienie migdałów (1/1), 19 kamieni oliwy hiszpańskiej (4/6), 12 kamieni pieprzu (3/5), 9 kamieni rodzynek (3/4), 8 kamieni ryżu (2/3), 12 kamieni skórek pomarańczowych (2/3), 2,5 funta szafranu (2/2), 11 kamieni bryzelii (barwnik) (2/3), 0,5 cetnara drutu żelaznego (1/1), 18 tacherów kos (2/4), kramarszczyzna za 41 złp (2/3), księgi żydowskie za 30 złp (1/1), materiały aptekarskie za 10 złp (1/1), noremberszczyzna za 60 złp (1/1). 

  • Towary wywiezione przez kupców z Żarek za granicę przez Komorę celną w Siewierzu: krupki 56 korców krupek drobnych tatarczanych (5/14), 15 tacherów skorek baranich surowych (1/1), 1,5 szafunta potażu korytowego (1/1), 100 garncy gorzałki (1/1)

  • Towary przewożone przez kupców z Żarek przez komorę w Siewierzu: 12 korcy krupek drobnych tatarczanych do Białej (3/3), 1  łaszt żyta do Białej (1/1), 8 beczek miodu przaśnego (1/1), prawdopodobnie 4 beczki ukraińskie a opłacone jako 8 śledziowych), 50 kamieni wełny (1/1), 360 garncy gorzałki (3/3), 2 beczki miodu pitnego polskiego (1/1)

1702 - wielki pożar niszczy większość zabudowań miasta wraz z kościołem św. Szymona i Judy oraz drewnianym ratuszem, który nie został odbudowany

1705 - z relacji nadanej z Pilicy w dniu 10 kwietnia tego roku wynika, że w czasie trwania wojny północnej oddział szwedzki wchodzący w skład dywizji generała Stamberka, który zajął na 34 tygodnie miasto Pilica i łupił okolicę rozesłał oddziały egzekucyjne po same Żarki i Częstochowę. Można zatem domniemywać, że w tym czasie wojska zniszczyły i splądrowały również całą okolicę żarecką jak i samo miasto

1706 - sprowadzenie paulinów z Jasnej Góry do Leśniowa [wg UM Żarki miało to miejsce w 1703 r., ale w tym roku zrezygnowali z Leśniowa karmelici bosi, a paulini zostali sprowadzeni po 3 latach od tego faktu - przyp. autora]

1712 - pod Żarkami rozegrała się bratobójcza bitwa między zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego, a Augusta II Sasa (Mocnego)

30 września 1717 - z inicjatywy Wojciecha Męcińskiego biskup krakowski Kazimierz Łubieński wydał w Krakowie akt przyłączający parafię żarecką wraz z prawem patronatu do Leśniowa. Odtąd do samego 1864 roku przeor leśniowski stawał się prepozytem - proboszczem żareckim. Stan taki potwierdził 9 lutego 1723 r. papież Innocenty XIII

1731 - przebudowa drewnianego przytułku dla ubogich na obiekt murowany

1746 - remont kościoła św. Szymona i Judy

1748 - wzmianka o drewnianej kaplicy na wzgórzu Laskowiec

30 sierpnia 1756 - ks. Piotr Dobrakowski, proboszcz z Tucząp zapisał 6 tys. florenów na synagogach w Żarkach i Pilicy na prebendę kapitulną przy kolegiacie w Pilicy będącą scholasterią 

ok. 1763-82 - budowa kościoła św. Stanisława w miejscu drewnianej kaplicy na Laskowcu

1790-92 - źródła historyczne wymieniają istnienie w Żarkach dwóch bożnic, szpitala żydowskiego, szkoły żydowskiej (Cheder), a także 17 rzemieślników w 12 zawodach

1795 - Żarki znalazły się w granicach zaboru pruskiego. Dotychczas parafia żarecka znajdowała się w dekanacie lelowskim

1796 - w Żarkach odnotowano istnienie 265 domów co plasowało to miasto na 3 miejscu wśród miast nowośląskich (za Sławkowem i Koziegłowami) i drugie miejsce po Częstochowie w okolicy tego miasta 

XIX w. – w mieście powstają pierwsze zakłady przemysłowe

5 kwietnia 1801 - na podstawie konwencji podpisanej przez zaborców w Petersburgu w dniu 26 stycznia 1797 r. terytorium Nowego Śląska do którego należały również Żarki zostały wyłączone z diecezji krakowskiej i przyłączone do wrocławskiej pozostając nadal w dekanacie lelowskim [lub pileckim - przyp. autora]

1805 - Żarki posiadały 1945 mieszkańców (2 miejsce pod tym względem w powiecie pilickim za samą Pilicą i więcej niż w jakimkolwiek mieście sąsiedniego powiatu siewierskiego) 

10 listopada 1807 - na mocy traktatu granicznego podpisanego w Elblągu Nowy Śląsk a wraz z nim Żarki wchodzące do powiatu pilickiego został włączony do Księstwa Warszawskiego. Miasto zostało wyznaczone na punkt zborny gwardii narodowej (z Lelowa, Pilicy i Częstochowy).

1809 - Żarki były punktem zbornym wojsk narodowych z terenów częstochowskiego, lelowskiego i pileckiego

1811 – restauracja kościoła p.w. św. Szymona i Judy przez budowniczego Czeremka z Krakowa

1815 - Żarki znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, a do 1844 były siedzibą powiatu lelowskiego

1820-30 - budowa pierwszej bitej drogi z Krakowa do Częstochowy przez Żarki

1821 - założono nowy cmentarz żydowski, trzeci z kolei kirkut (przy ul. Polnej)

24 maja 1824 - Piotr Ożarowski - uprzedni burmistrz Żarek został burmistrzem Pilicy z propozycji dziedziczki pilickiej Teodory Kownackiej [urząd ten piastował do 13 lipca 1830 r. kiedy to przeniósł się do Skały - przyp. autora]

1829 - Piotr Antoni Steinkeller, syn kupca z Krakowa i przemysłowiec, osiadły w Warszawie zakupił od Męcińskich dobra ziemskie w Żarkach [faktycznie ostatni z Męcińskich Jan sprzedał zadłużone dobra w tym Żarki Aleksandrze z Charlemontów Antoniowej, która z kolei przekazała majątek swej córce - pierwszej żonie Piotra Steinkellera - przyp. autora]. Przyczynił się on zarówno do rozwoju przemysłu w Żarkach, jak i podniósł znacznie kulturę rolną dzięki nawadnianiu i osuszaniu pól oraz wprowadzeniu nowoczesnych maszyn rolniczych. Swoją działalność rozwinął również w Jaworzniku i Czarnej Strudze, gdzie wybudował fryszerkę. Z jego inicjatywy w okolicach Żarek przeprowadzono linię kolejową warszawsko-wiedeńską, która miała wielki wpływ na dalszy rozwój całego regionu. Mieszkańcy Żarek sprzeciwili się temu, aby kolej przebiegała przez same Żarki. Steinkeller jako pierwszy w Polsce wprowadził tu gazowe oświetlenie ulic i był inicjatorem budowy bitych dróg prowadzących do Żarek [patrz również data 1831-33 - przyp. autora]

23 czerwca 1831 - Komisja Wojenna zawiesiła burmistrza Pilicy - Strojnowskiego za dezercję jeńców z obozu i wyznaczyła na jego miejsce ówczesnego burmistrza Żarek - Franciszka Jabłońskiego. Ten mając pod swoja opieką obóz jeniecki w Żarkach umożliwił ucieczkę z niego ponad 100 jeńcom co stało się pretekstem ataku na jego osobę dziedzica Pilicy J. Skorupki, czego efektem ostatecznie było cofnięcie decyzji o powołaniu go do Pilicy

1831-33 - dziedzic Piotr Steinkeller założył fabrykę maszyn rolniczych oraz turbin parowych, a przy niej kuźnię, gisernię, emaliernię oraz osiedle dla ponad stu robotników i ich rodzin. W zakładach tych produkowano pierwsze w Polsce maszyny parowe, rolnicze, słynne karety pocztowe zwane steinkellerkami, naczynia kuchenne, znakomite resory itp. Steinkeller zatrudniał świetnych fachowców, często sprowadzanych nawet z zagranicy licząc na zbyt na maszyny parowe w rozbudowujących się nieopodal licznych zakładach produkcyjnych w tym np. Hucie Bankowej w Dąbrowie i kopalniach węgla kamiennego. Jedną z pierwszych maszyn parowych z Żarek eksploatował również zakład hutniczy i fabryka blachy w Blachowni koło Częstochowy. Uruchomienie fabryki miało miejsce w 1833 roku. Od początku istnienia zakładu pracowało w nim około 200 robotników. Po tym czasie w Żarkach powstały również olejarnia i browar  [wg planu miasta wykonanego we współpracy z UM Żarki Piotr Steinkeller wybudował Fabrykę Maszyn i Narzędzi w l. 1832-35 a dalsze inwestycje obejmowały: cegielnię, browar, cukrownię, młyn, jatkę, piekarnię, gorzelnię i destylarnię - przyp. autora]

1832 - w trakcie epidemii cholery zmarło 40 Polaków i 170 Żydów

1833 - uruchomiono pierwszą przędzalnię bawełny poruszana przez maszynę parową

1836 - Żarki stają się miastem powiatowym

1843 - upadła fabryka Steinkellera

1846-47 – przebudowa kościoła p.w. św. Szymona i Judy wg planu Henryka Marconiego

poł. XIX w. - kościół św. Stanisława popadł w ruinę

l. 50.  XIX w. - Towarzystwo Rolnicze zorganizowało tu wystawę rolniczą o lokalnym charakterze

2 poł. XIX w. - budowa traktu Koziegłowy-Żarki-Kroczyce. Istniejące w Żarkach obiekty przemysłowe po fabryce Steinkellera nabyło Łódzkie Towarzystwo Akcyjne, a w jej budynkach urządzono przędzalnię bawełny Lindheima [informacja za J. Borzecka-Antoniewicz. inne źródła podają, że przędzalnia powstała na terenach dzierżawionych od dziedzica], w której pracowało kilkaset osób (czynna była ona aż do 1925 r.) stając się poważnym konkurentem okolicznego tkactwa i przyczyniając się częściowo do upadku m.in. tkactwa w Kromołowie

1854 - upadek fabryki machin spowodował, że Piotr Steinkeller wystawił na licytację dobra żareckie i przestał być ich dziedzicem

1857 - dobra żareckie nabyła spółka (Karol Ordęga, Stanisław Lesser i Karol Osterloff), która w pobliskiej Nowej Wsi założyła duży wapiennik i cegielnię

1859 - H. Kubler uwiecznił na swoim drzeworycie ówczesny widok miasta Żarki od strony północnej. Ujęta na obrazie została kapliczka św. Jana Nepomucena z XVIII w., zwarta zabudowa miasta z jedno- i dwukondygnacyjnymi domami zgrupowanymi wokół rynku oraz bryła kościoła św. Szymona i Judy z neogotycką wieżą zwieńczona blankami i ostrosłupowymi sterczynami na narożnych blankach. Ten obraz przedstawia kościół w formie nadanej mu po przebudowie wg projektu Marconiego

1860 - w "Tygodniku Ilustrowanym" opublikowany został drzeworyt prezentujący front kościoła parafialnego w Żarkach od strony rynku

1860 - przędzalnia Lindheima posiadała już 12 tys. wrzecion a wartość produkcji tego zakładu przekraczała 140 tys. rubli

24 kwietnia 1863 - w czasie powstania styczniowego w Jaworzniku nieopodal Żarek został rozbity oddział powstańczy kpt. Mossakowskiego, który 20 kwietnia przyszedł zza granicy austriackiej. Była to jedna z większych operacji zbrojnych powstania

maj 1863 - w Żarkach wybuchł pożar, który wyrządził szkody na sumę ok. 60 tys. rubli 

1864 - kasata klasztoru leśniowskiego z ukazu cara Aleksandra II spowodowała, że to parafia żarecka stała się nadrzędna nad klasztorem w Leśniowie. Po kasacie, na stanowisku proboszcza w Żarkach pozostał były wizytator generalny Zakonu paulinów - o. Mateusz Knefliński wraz z wikariuszem o. Ubaldem Porosiem. 

1867 - ludność Żarek liczyła 3757 osób

1869 - w mieście utworzono Sąd Grodzki i Rejenturę

23 stycznia 1870 - utrata praw miejskich

1870 - Żarki opowiedziały się za targami w Kromołowie

ok. 1870 - wzmiankowana jest budowa trzeciej synagogi, tzw. reformowanej. Była to budowla najbardziej okazała 

1880 - właścicielem miejscowości był Karol Szajbler, który w sąsiedniej Czarnej Strudze zbudował fabrykę cykorii i młyn wodny, a w Jaworzniku gorzelnię

4 grudnia 1884 - umiera ostatni proboszcz-paulin w Żarkach o. Mateusz Knefliński

1888 - w Warszawie ukazuje się praca Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy autorstwa Michała Fedorowskiego członka Polskiej Akademii Umiejętności i etnografa badająca kulturę ludową tego regionu

1890 - 1900 - Żarki otrzymały uliczne oświetlenie gazowe, istniały tu również apteka i poczta 

koniec XIX w. - przędzalnia z Żarek w wyniku rozwoju procesów koncentracji "pionowej" przemysłu weszła w skład Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych K. Scheilera obejmującego m.in. wielką przędzalnie i tkalnię w Łodzi, tkalnie w Tivoli, przędzalnię w Żarkach, własną gazownię, warsztaty mechaniczne i stolarskie a nawet wewnętrzna linię kolejową

1900 - w Żarkach zamieszkiwały 6294 osoby, z czego Żydzi stanowili 61% społeczności

1905 - powstała straż pożarna

6 kwietnia 1906 - w Żarkach wybuch kolejny już w historii wielki pożar, który swym zasięgiem objął prawie połowę ówczesnej zabudowy

1908 - przy straży pożarnej utworzono orkiestrę dętą liczącą początkowo 25 osób

pocz. XX w. - przed samą I wojną światową istniały plany budowy drogi z Będzina przez Siewierz do Żarek jednak do wybuchu wojny został zrealizowany jedynie odcinek do Siewierza.

1914 - pod Żarkami miała miejsce jedna z licznych na Jurze potyczek wojennych. Na polecenie austriackich władz wojskowych, aby pozbawią stacjonującą pod Niegową artylerię rosyjską doskonałego punktu odniesienia, wieżę kościelną w Żarkach częściowo rozebrano i przykryto płaskim dachem [uwieczniają ja w takiej postaci znaczki pocztowe i fotografie z tego okresu - przyp. autora]

1914-18 - utworzenie szpitala

15 listopada 1918 - uwolnienie Żarek z rąk zaborcy

1919 - powstanie placówki Związku Harcerstwa Polskiego

1925 - pożar zniszczył wielka przędzalnię Lindheima (na jej miejscu wybudowano później liceum ogólnokształcące)

1926-37 - budowa nowej szkoły podstawowej

1927 - gmina Żarki weszła w skład nowoutworzonego powiatu zawierciańskiego

1929 - dobudowa zakrystii do kościoła parafialnego

1 września 1939 - zacięta obronna bitwa wojska polskiego

2 września 1939 - podczas bombardowania miasteczka zginęło 70 osób cywilnych. W tym samym dniu Niemcy przekroczyli Wartę i zdobyli Żarki

2-3 września 1939 - Żarki, Szczekociny i Jędrzejów znalazły się na trasie planowanego przejazdu niemieckiej lekkiej dywizji, którą zamierzała zaatakować wycofująca się spod Częstochowy na Janów i Złoty Potok 7 Dywizja Polska. Niestety wskutek spóźnionych rozkazów nie doszło do planowanego ataku w rejonie Lelowa, a wojska okupanta z 2 lekkiej dywizji gen. Stumme [i prawdopodobnie 3 dywizji lekkiej - przyp. autora] skutecznie zaatakowały z okolic Lelowa i Żarek pozycje 74 pp z 7DP znajdujące się w rejonie Olsztyn - Janów - Złoty Potok. Wykorzystując dogodną sytuację jaka się nadarzyła Stumme rozbił 2 batalion 74 pp spełniający rolę skrzydła straży bocznej wdzierając się w ten sposób między poszczególne pułki 7 DP. Taki obrót sprawy w zasadzie przesądził o dalszych losach 7 dywizji szczególnie, że od strony Żarek i Lelowa Niemcy ponowili natarcie czołgów i samochodów pancernych. Mimo skutecznego ognia kanonierów 7 pułku artylerii lekkiej ppłk M. Huberta straty poniesione przez wojsko polskie okazały się bardzo poważne. Niemcy mimo znacznej przewagi swoich sił stracili w tych bojach blisko 50 wozów bojowych z 66 oddziału pancernego mjr Sieckeniusa. To uderzenie stało się początkiem końca 7 DP, która przed południem 4 września w okolicy Janowa ostatecznie złożyła broń.

4 września 1939 - po wkroczenia do Żarek oddziały Wehrmachtu spaliły miasto i rozstrzelały 102 mieszkańców, w tym znaczną większość Żydów. Władze okupacyjne zlikwidowały samorząd żydowski i narzuciły Żydom Radę Starszych - Judenrat, która musiała wykonywać polecenia hitlerowców. Podobnie jak w innych miejscowościach Żydzi musieli nosić opaski z gwiazdą Dawida, a ivh domy były podobni oznakowane. 

26 października 1939 - na mocy dekretu z 8 X 1939 r. znaczna część zachodnich terenów Polski została włączona do III Rzeszy a z pozostałej utworzono Generalną Gubernię. W wyniku tego nowego podziału administracyjnego granica między GG a Rzeszą przebiegała odtąd na zachód od Żarek, przy czym miasto i gmina pozostały w Guberni. W Żarkach znajdował się posterunek graniczny.

grudzień 1939 - PPS "Wolność-Równość-Niepodległość" włączył w swych strukturach Żarki do obwodu myszkowskiego. Ponieważ leżały one na terenie Generalnej Guberni stanowiły punkt do zadań specjalnych

1939 - 1945 - w czasie II wojny światowej Żarki i Niegowa wchodziły również w skład III Rejonu organizacyjnego "Zachód" SL "Roch". Przewodniczącym był Ludwik Rajczyk z Przybynowa a członkami: Jan Dziwak z Zawady, Mieczysław Filipczak z Przybynowa i Wanda Anna Wojewoda. W gminie Żarki i Niegowa ze względu na trudne warunki działalności BCh jej struktury były inne niż w sąsiednich okręgach. Kierowali nią: Mieczysław Filipczak ps. "Mietek", Nowakowski i Ludwik Rajczyk ps. "Niezłomny". Obok działalności BCh teren Żarek stanowił miejsce aktywności partyzanckiej AK i AL

1941 - od tego roku na opisywanych terenach nasilił się ruch ludowy (Stronnictwo Ludowe i "Chłostra" - później Bataliony Chłopskie). W strukturze SL Żarki początkowo podlegały obwodowi częstochowskiemu

luty 1941 - w samym centrum miasta w domach przy Starym Rynku Niemcy zorganizowali getto dla około 3,2 tys. Żydów [wg tablic informacyjnych w Żarkach w jednym miejscu datowane jest powstanie getta w Żarkach na 1941 a w innym na 1942 r. - przyp. autora]. Getto co prawda nie było ogrodzone jednak wstępu dla obcych strzegły tablice ostrzegające 

22 lipca 1942 - w rejonie Żarek 32 żołnierzy z grupy wypadowej BCh, dowodzonej przez Mieczysława Filipczaka ps. Mietek, zaatakowała i zmusiła do ucieczki patrol żandarmerii 

lipiec 1942 - część Żydów z Pilicy spodziewając się likwidacji ich społeczności przez niemieckiego okupanta uciekła furmankami, przeprawiając się przez granicę w okolicy Żarek i Zawiercia

6 października 1942 - rozpoczęcie likwidacji żareckiego getta podczas której rozstrzelano ok. 300 Żydów, a pozostałych wywieziono do Treblinki oraz do gett w Częstochowie i Radomsku. po likwidacji miejscowego getta Niemcy pozostawili jeszcze nielicznych fachowców wykorzystanych do pracy na rzecz okupanta. Po kilku miesiącach i oni zostali wywiezieni.

lipiec 1943 - w rejonie Żarek operował oddział AK

1944 - funkcje komendanta posterunku w Żarkach pełnił Schmidt, a jego zastępcą był Julian Szchubert, którzy za swoje czyny zasłużyli w pełni na miano zbrodniarzy hitlerowskich

13 czerwiec 1944 - komendant posterunku w Żarkach - oberleutnant Schmidt padł ofiarą wspólnego ataku oddziału Bronisława Bartosika ps. Zygmuś i oddziałów AK "Ponurego" i "Słowianina" przy drodze Żarki-Janów. W wyniku tej akcji na komendanta miejscowego posterunku mianowany został Brzeźniok, który w poprzednim miejscu pobytu - Busku - współpracował z polskim ruchem oporu. Również po przybyciu do Żarek skontaktował się z nim wywiad AK. Po rozpoczęciu sprawowania władzy w Żarkach starał się hamować zbrodnicze zapędy swego podwładnego J. Schuberta, który to doniósł na swojego przełożonego do władz zwierzchnich. 

8 listopada 1944 - oddział AK pod dowództwem por. "Basa", przy współudziale Stanisława Wencla ps. "Twardy" w sile 45 ludzi zorganizowali zasadzkę w lasach złotopotockich - na drodze Żarki-Janów koło Diabelskich Mostów. W wyniku tej akcji udało się   zlikwidować Juliana Schuberta - komendanta miejscowego posterunku żandarmerii w Żarkach zwanego przez miejscową ludność "Krwawym Julkiem". Za ta akcje S. Wencel otrzymał Krzyż Virtuti Militari a 4 inne osoby Krzyże Walecznych. Świadczy to o znaczeniu akcji i poziomie brutalności hitlerowskiego komendanta z Żarek.

17 stycznia 1945 - wyzwolenie Żarek

1945 - gmina Żarki była terenem ożywionej działalności "reakcyjnego podziemia" skierowanej przeciwko zwolennikom władzy ludowej 

marzec 1945 - w wyniku realizacji reformy rolnej przeprowadzono parcelację folwarku w Żarkach 

1945-56 - wg nowego podziału administracyjnego gmina Żarki weszła w skład powiatu zawierciańskiego

7 listopada 1946 - uroczyste otwarcie gimnazjum w Żarkach, w którym uczestniczył m.in. wojewoda śląsko-dąbrowski gen. Aleksander Zawadzki

1949 – odzyskanie praw miejskich

1950 - odbudowa bóżnicy

1 stycznia 1956 - Żarki w wyniku podziału powiatu zawierciańskiego weszły w obszar należący do nowoutworzonego powiatu myszkowskiego 

1960 - restauracja wieżyczek w murze dworskim

1967 - Żarki zamieszkiwało 3, tys. mieszkańców

1978 - odbudowa i zwieńczenie wieży kościoła p.w. św. Szymona i Judy pseudobarokowym hełmem z latarnią

1982-83 - dzięki staraniom Towarzystwa Przyjaciół Żarek, kościół św. Stanisława został odgruzowany i przeprowadzono badania archeologiczne

1986-89 - budowa Domu Samotnej Matki i Dziecka [wg jednej z tablic informacyjnych w mieście. Inna tablica mówi o 1987 r. - przyp. autora], którym opiekują się siostry nazaretanki

1989 - dokończono prace konserwatorskie w ruinie kościoła św. Stanisława

l. 90. XX w. - rozbiórka zniszczonego budynku szpitala-przytułku dla ubogich przy kościele św. Barbary

1993 - budowa domu parafialnego przy kościele św. Szymona i Judy

2004 - ustanowienie źródła "Spod Brzozy" pomnikiem przyrody nieożywionej

2006 - rozbiórka zrujnowanego budynku dworskiej bramy wjazdowej

2006-07 - remont kościoła św. Barbary

Warto zobaczyć:

Na przedmieściach Żarek, przy drodze z Kroczyc na tzw. Górze Żareckiej stanowiącej wyniosły (ok. 80-90 metrów ponad poziom doliny Warty) fragment kuesty jurajskiej stoi ruina kościoła św. Stanisława Biskupa-Męczennika. Wg tradycji w miejscu tego kościoła miała znajdować się pierwotna lokalizacja Żarek. Ok. 300 metrów dalej w stronę miasta przy drodze w miejscu zbiegu tzw. Starej Drogi i nowej prowadzącej z Jaworznika, gdzie wg podań ludowych miała znajdować się pierwotna osada Żarki rośnie drobnolistna lipa "Babka"  wpisana w 1954 r. na listę pomników przyrody. Miała wówczas ok. 18 m wysokości i obwód pnia ok. 4,5 m. Niestety z tego okazałego drzewa obecnie pozostał wydrążony w środku potężny pień oraz nieliczne już gałęzie nadal wypuszczające corocznie liście. O tym drzewie krążą liczne podania, z których jedno głosi, że król Jan III Sobieski jadąc w wojskiem z Krakowa do Częstochowy na Jasną Górę przed wyprawą na Wiedeń w 1683 r. wybrał miejsce odpoczynku właśnie w cieniu "Babki".
U podnóża ruin jak również przy lipie wykonano stoliki i ławki pozwalające przysiąść i podziwiać rozległą panoramę doliny Warty.

W centrum miasta znajduje się Stary Rynek o kształcie trapezu z uliczkami wychodzącymi z narożników - pozostałość XVI lub XVII wiecznego założenia miejskiego. Stary Rynek to również jeden z punktów Szlaku Kultury Żydowskiej, gdyż znajdowało się tu dawniej żydowskie getto. Sieć ulic miasta jest dość skomplikowana, a niektóre z nich zachowały charakter małomiasteczkowy (ul. Częstochowska, 17 Stycznia, Kościuszki i droga prowadząca do Leśniowa).

W północno-wschodnim narożniku Starego Rynku stoi kościół parafialny p.w. św. Szymona i Judy Tadeusza.

Przy ul. św. Barbary (boczna do ul. Częstochowskiej prowadzącej do Przybynowa) wznosi się niewielki kościół św. Barbary.

Od strony północnej nieopodal rynku znajduje się jedyna z trzech istniejących niegdyś w Żarkach, okazała murowana bożnica (synagoga) żydowska z ok. 1870 r. [wg planu miasta wykonanego przy udziale UM Żarki z 1790 r., ale już z tablicy przy synagodze zapis o budowie ok. 1870 r. Niektóre źródła pisane wymieniają datę jej budowy również na 1 połowę XIX w. - przyp. autora]. Budowla była najbardziej okazałym obiektem tego typu w mieście wybudowana w unikatowym stylu neoromańsko-mauretańskim. Niestety odbudowa ze zniszczeń wojennych i przebudowa w l. 1954-57 zatarły jej pierwotny styl. [w źródłach pisanych napotkałem również zapisy, że została odbudowana w 1950 i przebudowana w 1959 r. - przyp. autora]. Obecnie mieści Miejski Dom Kultury. Dawniej na południe od istniejącej budowli stała mniejsza, ale starsza synagoga klasycystyczna. Na zapleczu znajdowały się również łaźnia rytualna (mykwa) i budynek pomocniczo-edukacyjny (cheder). Niestety wszystkie te obiekty uległy zniszczeniu w wyniku działań wojennych. Obecny obiekt, to rozbudowana o 1/3 długości dawna synagoga. W jej wnętrzu do dziś zachował się pierwotny układ:" sala główna, gdzie we wschodniej ścianie , w maleńkiej przybudówce było miejsce na Torę (aron ha-kodesz), bima pośrodku i babiniec nad przedsionkiem (balkon od zachodu).Zgodnie z przepisami tej religii mężczyźni modlili się na parterze, a kobiety osobno na galerii.

W parku między ul. Koziegłowską i ul. Myszkowską znajduja się pozostałości dworu obronnego Korycińskich/Męcińskich 

W Zespole Szkół im. Tadeusza Kościuszki przy ul. Myszkowskiej 50 mieści się Izba Pamięci Narodowej.

Za zabudowaniami ul. Moniuszki wiodącej od Rynku w stronę Janowa po lewej stronie przy ul. Polnej znajduje się Nowy Kirkut na Kierkowie a nieco wcześniej przy ul. Górki Kirkut Stary.

Cmentarz żołnierzy poległych w czasie potyczki w I wojnie światowej. Na cmentarzu w Żarkach założonym w XIX w. a położonym obecnie przy ul. Ofiar Katynia znajduje się mogiła powstańców z 1863 r. poległych w bitwie pod Jaworznikiem. Zdobi ją okazały obelisk wykonany z czarnego dębnickiego marmuru.

We wsch. części miasta przy ul. 1 Maja (przy drodze do Niegowej i Lelowa) znajduje się malownicza tzw. "dzielnica starych stodół" z poł. XIX i XX w., murowanych z kamienia, jeden z reliktów dawnego budownictwa ludowego. Część ze stojących dziś 32 stodół nie posiada dachów a teren jest wykorzystywany na słynne targi żareckie. Nieco dalej w stronę Leśniowa przy ul. Ofiar Katynia znajduje się zabytkowy młyn zbożowy z pocz. XX w.

W Żarkach zachowały się zabytki starej zabudowy miasteczka, w tym: drewniany dom przy ul, św. Barbary nr 1 (z pocz. XX w.), domy murowane przy ul Częstochowskiej 38 (z 1 poł. XIX w.) i ul. Olsztyńskiej 9 (z końca XIX w.) oraz młyn wodny z pocz. XX w. [stan na 1995 r. - przyp. autora]. Istnieje również nieco domów mieszczańskich z XVIII i XIX w. 

W mieście znajduje się również kilka interesujących kapliczek, w tym: 

  • przydrożna kamienna figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. stojąca przy ul. Częstochowskiej,

  • kapliczka św. Jana z XVIII w. między ul. Leśniowską i Mostową,

  • kapliczka Upadku Pana Jezusa z XVIII w. przy ul. Targowej;

Szlak Kultury Żydowskiej - miejska trasa oprowadzająca po terenach zamieszkiwanych dawniej przez Żydów lub związanych z ich kulturą. Trasa oprowadza przez kilka punktów, przy których są tablice, tj:

  • ul. Koziegłowska,

  • ul. Częstochowska,

  • ul. Górki - Stary Kirkut,

  • ul. Polna - Nowy Kirkut na Kierkowie,

  • ul. Moniuszki - Synagoga z 1790 r.,

  • ul. Berka Joelewicza,

  • ul. Stary Rynek - getto;

Pomniki przyrody: na cmentarzu miejscowym chroniony jest kasztanowiec biały (nr 17/69 - 1989), obok kościoła również kasztanowiec biały (nr 17/71 - 1994), nad stawem przy ul. Koziegłowskiej cis pospolity (nr 17/64 - 1973), a przy ul. Myszkowskiej 2 lipy drobnolistne (nr 17/65 - 1973)

Pomnik przyrody nieożywionej - źródło "Spod Brzozy" położone przy drodze dojazdowej do Żarek od strony Złotego Potoku. Ustanowione pomnikiem przyrody w 2004 r.

W mieście i w jego najbliższej okolicy archeolodzy odkryli aż 16 stanowisk archeologicznych (w tym 5 w okolicy Leśniowa):

  • nr 1 - na południe od tzw. Lasu Sejmikowego, na północ od drogi miejskiej łączącej trasę wylotową na Janów z drogą na Leśniów, badania powierzchniowe prowadzono w 1966 r., znaleziska to wióry krzemienne i odłupek z epoki kamienia oraz fragment naczynia średniowiecznego

  • nr 2 - trudne do zlokalizowania, badane w 1921, nieokreślone z epoki kamienia (narzędzia krzemienne) i i być może cmentarzysko (?) kultury łużyckiej (popielnica)

  • nr 3 - trudne do zlokalizowania, kultury łużyckiej (ceramika) i okresu średniowiecza (ceramika). Badane powierzchniowo w 1953 i luźne znaleziska znane z l. 40-tych XX w.

  • nr 4 - trudne do zlokalizowania, datowane na wczesne średniowiecze (ceramika) po znaleziskach z l. 40-tych XX w. 

  • nr 8 - umiejscowione w kierunku północno-wschodnim od budynku szkoły podstawowej poza zabudowaniami znajdującymi się naprzeciwko szkoły, 2 odłupki i wiór z epoki kamienia i fragmenty nowożytnych naczyń, badania powierzchniowe 1992

  • nr 9 - położone przy tzw. Drodze Żareckiej na zachód od drogi Żarki-Janów, fragmenty naczyń z średniowiecza, późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, badania powierzchniowe 1985

  • nr 10 - na północ od zabudowań domu opieki na zachód od drogi Żarki-Janów, fragmenty naczyń nowożytnych oraz pracownia krzemieniarska z mezolitu (fragment rdzenia, 3 odłupki, 2 wióry), badania powierzchniowe 1985

  • nr 11 - położone w centrum trójkąta wyznaczonego przez Rynek oraz drogę miejską łączącą trasę na Janów z trasą na Leśniów, 3 fragmenty naczyń z wczesnego średniowiecza, badania powierzchniowe 1992

  • nr 12 - zlokalizowane na polach na wschód od od środka drogi z Żarek do Leśniowa, fragmenty naczyń z wczesnego średniowiecza i osada z późnego średniowiecza (fragmenty naczyń) badania powierzchniowe 1985

  • nr 13 - trudne do zlokalizowania, cmentarzysko (?) kultury łużyckiej (ceramika), badane powierzchniowo w 1953

  • nr 15 - trudne do zlokalizowania, stanowisko z epoki neolitu (narzędzia krzemienne, wióry, odłupki, toporek gładzony) ustalone dzięki znalezisku z 1899 r.

Herb Żarek
Rys. Herb Żarek

powiększ
Żarki - kościół widok od Rynku od płd-zach, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - synagoga - fronton, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - synagoga - widok od płd-zach, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - synagoga - widok od płn-zach, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - kościół św. Barbary - widok od płd-zach, fot. D. Orman

powiększ
Ruina kościoła św. Stanisława w Żarkach, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - północna pierzeja rynku, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - Rynek - widok od kościoła od wsch., fot. D. Orman

powiększ
Kompleks zabytkowych stodół, fot. D. Orman

powiększ
Kompleks zabytkowych stodół, fot. D. Orman

powiększ
Kompleks zabytkowych stodół, fot. D. Orman

powiększ
Żarki. Baszta - pozostałość założenia dworskiego, fot. Z. Bereszyński

powiększ
Żarki. Na pierwszym planie - pomnik Kościuszki, w tle - budynek bramny zespołu dworskiego [ob. nie istnieje], fot. Z. Bereszyński

powiększ
Żarki. Pomnik Kościuszki, fot. Z. Bereszyński

powiększ
Żarki - Lipa Babka widok od płd-wsch, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - Lipa Babka widok od płd-zach, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - rzeźba NMP na Rynku, fot. D. Orman

powiększ
Żarki - figura św. Jana Nepomucena przy drodze do Przybynowa, fot. D. Orman

powiększ
Plan Żarek, rys. D. Orman

Zobacz także

dz. Leśniów 
dz. Przewodziszowice

ruiny kościoła św. Stanisława
kościół św. Szymona i Judy
kościół św. Barbary
dwór obronny w Żarkach
zamek w Żarkach

Izba Pamięci Narodowej

Bobolice
Czarna Struga
Częstochowa
Jaworznik
Kraków
Kromołów
Lelów
Mirów
Pilica
IT-JURA.PL - serwis jurajski
Początek strony Copyright © 2000-2011 Dariusz Orman | Autor | Kontakt Początek strony