WOLBROM

Miasto w pow. olkuskim (9.232 mieszkańców w 2005, powierzchnia 9,7 km² w 2005) leżąca na źródliskowym obszarze Białej Przemszy nad Pokrzywianką i Centarą w obniżeniu, zwanym od tego miasta Bramą Wolbromską. Samo miasto zostało lokowane na cyplu wapiennym na wysokości 375-380 m n.p.m. Miasto i gmina są lokalnym ośrodkiem rolniczym, handlowym i przemysłowym (przemysł gumowy [FTT Fabryka Taśm Transporterowych, Wolmot, Fagumit, Inerszczel, FBO], samochodowy [TRI Poland], budowalany [Wolbud] itd.). Dworzec PKP i PKS. Słynne czwartkowe targi. Zespół Pieśni i Tańca Wolbromiacy"; Centrum Kultury, Promocji i Informacji. Kino "Radość", Kryta Pływalnia. Na osiedlu Władysława Łokietka sezonowe schronisko młodzieżowe. Przez miasto przebiega jeden z głównych pieszych szlaków turystycznych - Szlak Warowni Jurajskich.

1311 - przyrodni bracia Wolfram i Hilary, mieszczanie krakowscy otrzymali od króla Władysława Łokietka prawo karczunku lasu

1321 - już jako sołtysi pobliskiej wsi królewskiej Dłużec - Wolfram i Hilary otrzymali od Władysława Łokietka pozwolenie na kolonizację lasów należących do tej wsi a położonych od granic Pilicy, Udorza, Szszwelników, Podlesic, Wierzchowiska i Gołaczew. Bracia ci wykarczowali lasy koło Dłużca i osadzili tam mieszkańców. Założyli też wkrótce osadę Wolfram lub Wolwram [civitas Wolwrami] (obecna nazwa przyjęła się dopiero na przełomie XVII i XVIII w.), która niedługo potem uzyskała prawa miejskie. Wraz z wsiami: Łobzów, Dłużec i Lgota stanowił starostwo niegrodowe w powiecie Książ Wielki.
Niektóre źródła błędnie podają datę tego wydarzenia na 1327

od 1349 – Wolbrom był wówczas miastem królewskim, w którym istniała parafia. Miasto miało ponadlokalny charakter kupiecko-rzemieślniczy i leżało na przecięciu ważnych szlaków handlowych łączących Małopolskę z Wielkopolską i Śląskiem. 

XIV w. (lub przełom XV i XVI w.) – budowa pierwszego kościoła parafialnego.
Władysław Jagiełło wynagradzając Piotrowi Szafrańcowi wydatki ponoszone na utrzymywanie przez niego zaciężnego wojska celem obrony kraju przed najazdami śląskimi (oszacowane przez niego na 1200 grzywien szer. groszy praskich, licząc na grzywnę 48 gr) obdarza go tutejszym wójtostwem

1400 - Władysław Jagiełło nadał przywilej, na mocy którego miasto otrzymało zwolnienie z opłaty ceł i targowego w Ziemi Krakowskiej. ponadto nakazywał kupcom poruszającym się po szlakach łączących Kraków z Wielkopolską przejazd przez Wolbrom.

1485 - z powodu pożaru w większości drewnianego wówczas miasta Kazimierz Jagiellończyk potwierdza wszystkie wcześniej nadane mu przywileje, tj. akt lokacji miasta na prawie niemieckim, przywilej trzydniowego jarmarku na św. Katarzynę i czwartkowy targ tygodniowy.
W mieście istniał punkt poboru cła

XVI w. - okres rozwoju rzemiosła w mieście. Starostwo niegrodowe

1564 - Według spisu z tego okresu 67 domów płaciło "gutowego" po 2 gr., a 5 domów po 1 gr. Rzeźnicy płacili po 6 grzywien (wcześniej gdy przebiegał przez miasto gościniec płacili oni 8 grzywien), 9 piekarzy (po 4 gr.), 14 szewców (po 16 gr.), 8 "palących gorzałkę" zwolnionych z opłat, łaźnia z której czynsz płacono w wysokości 1 grzywny i 12 gr., przychód z 2 jarmarków wynosił 6 grzywien itd. Razem dochodu miasto miało 316 grzywien, 3 gr. i 12 den. 

koniec XVI w. - początek gospodarczego upadku miasta, czego przyczyny należy upatrywać w przesunięciu szlaku handlowego, który był głównym źródłem dochodu dla Wolbromian  

przełom XVI i XVII w. - Jan Wolbram był profesorem Akademii Krakowskiej

XVII w. - Wolbrom uzyskał przywilej na mocy którego kupcy jadący do Krakowa nie mogli omijać tego miasta

XVII i XVIII w. - siedziba starostwa niegrodowego. 

1633 - z fundacji księdza Marcina Wolbrama zarząd kościoła parafialnego objęli kanonicy regularni z kościoła Bożego Ciała w Krakowie. 

1638 – budowa modrzewiowego kościoła Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia fundacji księdza Marcina Wolbrama jako przyszpitalna świątynia szpitala z przytułkiem dla ubogich usytuowanego po przeciwnej stronie ulicy

1638-64 – gruntowna przebudowa kościoła parafialnego na klasztor przez kanoników z Krakowa, w taki sposób, że dotychczasowy kościół został otoczony nowymi murami, a następnie kolejno burzony. Zbudowano wówczas również plebanie przy kościele, która pierwotnie była z nim połączona i stanowiła budynek klasztorny.

1660 - najazd szwedzki niszczy miasto. Po "potopie" spis ujawnia występowanie zaledwie 85 domów, w tym 7 domów w rynku i 78 przy ulicach. Ten sam spis wykazał zaledwie po 4 rzeźników, piekarzy i szewców, a łączne zaludnienie miasta spadło poniżej 500 osób. 

1765 - wg spisu wprowadzone zostały w mieście dosyć nietypowe rodzaje podatków wzbogacających kasę miasta. Otóż mowa tu m.in. "od żydów za kapustę z dworskiego ogrodu zł 400, od tychże in recognitionem protekcyi W. Starości zł 200. Rzeźnicy katol. których jest około 20, z ratusza pożytkują  jatki mięsne około niego mają, z których nic dworowi nie importują." itp.

1766 - starostą był Franciszek Rawicz Dembiński. Jego żona Urszula z Morsztynów, znana była jako "starościna wolbromska", która "...rządziła polityką i interesami województwa krakowskiego..."

1786 – Stanisław August Poniatowski nadał osobny przywilej cechowi kuśnierzy z Wolbromia

24 października 1795 - w wyniku III rozbioru Polski Wolbrom został włączony do zaboru austriackiego 

1 poł. XIX w. – budowa murowanej kapliczki

październik 1809 - Wolbrom wszedł w skład Księstwa Warszawskiego

3 marzec 1815 - Wolbrom wchodzi w skład utworzonego Królestwa Polskiego

1831 - po upadku powstania listopadowego miasto utraciło swoją autonomię. Z części dóbr wolbromskich utworzono majorat darowany przez cara Rosji majorowi Niełojow.

1838 - z okolicznych dóbr (wsi Dłużec, Łobzów i Nowa Łąka) władze carskie ustanowiły majorat donacyjny, który otrzymał gen. Niejołow za zasługi dla państwa rosyjskiego.

1844 - dane z tego okresu opisują to miasto jako położone w pow. księskim, zbudowane z drzewa, zamieszkiwane w znacznej mierze przez Żydów (ponad 50% mieszk.)

1863 - po powstaniu styczniowym Wolbrom traci prawa miejskie. Rozpoczął się okres prześladowań i rusyfikacji

1869 - 1930 - pozbawiony praw miejskich

ok. 1880 - powstały tu zakłady: wytwórnia miodu pitnego, dwie wytwórnie wódek, mały zakład żeliwny, tartaki i garbarnie

1892 - epidemia cholery dziesiątkuje ludność Wolbromia

od początku XX w. – rozwój przemysłu

1905 - w wolbromskiej szkole wybuchł brutalnie stłumiony strajk jako protest uczniów przeciwko nauce w języku rosyjskim

1908 - spółka Szwajcarów pochodzenia austriackiego pod firmą Towarzystwa Akcyjnego "Westen" założyła tu fabrykę sprzętu kuchennego (tego samego, które w 1907 wybudowała w Olkuszu fabrykę naczyń emaliowanych)

1912 - fabrykę sprzętu kuchennego przekształcono w fabrykę wyrobów gumowych (obecnie Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil-Wolbrom").

1914 - po wybuchy I wojny światowej miasto zostało zajęte przez wojska austriackie. 

1915 - budowa kapliczki między Rajami i Kamienną Górą w miejscu w którym polegli austriaccy żołnierze w czasie walk I wojny światowej

1916 - do wojsk austriackich stacjonujących w Wolbromiu dołączyły wojska niemieckie. Z inicjatywy Marii Mrozowskiej powstaje Hufiec Wolbrom ZHP

listopad 1918 - koniec okupacji miasta przez wojska austriackie i niemieckie 

1924 - strajki przekształcające się w starcia z policją. 

11 VI 1924 - na rynku postawiono pomnik Jana Kilińskiego ufundowany przez cech szewców z Wolbromia.

1931 – odzyskanie praw miejskich i rozpoczęcie powolnej odbudowy

1936-37 - dobudowano południową nawę do kościoła parafialnego

1938 - powstała niewielka fabryka produkująca części do rowerów

zima 1939-40 - Armia Krajowa wywodząca się ze Związku Walki Zbrojnej posiadała swoje placówki w Wolbromiu i Skale. Miasto Wolbrom weszło do województwa krakowskiego w utworzonej Generalnej Guberni

1 września 1939 - do miasta wtargnęli Niemcy

jesień 1941 - niemiecki okupant założył w Wolbromiu getto, w którym zgromadzono 8 tysięcy Żydów, w tym ok. 3 tys. deportowanych i uciekinierów

wrzesień 1942 - Wobec decyzji o likwidacji getta niemiecka policja i Ukraińcy wyprowadzili wszystkich Żydów do stacji kolejowej, gdzie Niemcy dokonali selekcji. Około 2 tys. starych i słabych osób zostało zebranych do leśnego wąwozu na południe od miasta, gdzie po rozstrzelaniu zostali przewiezieni i pochowani w zbiorowych mogiłach. PozostaliŻydzi zostali załadowani do wagonów i przewiezieni do obozu śmierci w Bełżcu. Kilkuset wybranych w drodze selekcji mężczyzn zostało zaś przewiezionych do obozów pracy. Po likwidacji gminy żydowskiej w mieście, miejscem kolejnych egzekucji złapanych Żydów stał się cmentarz żydowski. W ten sposób zastrzelono prawie 400 Żydów do końca 1944 r.

26 styczeń 1943 - Niemcy rozstrzelali 20 Polaków, schwytanych w ulicznej łapance

1947 - przy ul. Straconych wystawiono tablicę pamiątkową

lata 70. XX w. - utworzenie Zalewu Wolbromskiego między Wolbromiem a Zabagniem jako zbiornika retencyjnego

1988 - budowa pomnika upamiętniającego ofiary holocaustu

1998 - odnotowano 9.400 mieszkańców

2005 - gmina Wolbrom obejmuje 151 km2 powierzchni. W jej skład oprócz miasta Wolbrom wchodzą również wsie: Boża Wola, Budzyń, Brzozówka, Chełm, Chrząstowice, Domaniewice, Dłużec, Gołaczewy, Jeżówka, Kaliś, Kąpiele Wielkie, Kąpiołki, Łgota Wielka, Lgota Wolbromska, Łobzów, Miechówka, Podlesice II, Poręba Dzierżna, poręba Górna, Strzegowa, Sulisławice, Wierzchowisko, Zabagnie, Zarzecze, Załęże i Zasępiec.

Warto zobaczyć:

Układ centrum miasta pochodzi z okresu lokacji, ośrodkiem jego jest kwadratowy Rynek. W rynku zachowało się sporo domów-kamienic z 1 poł. XIX w. (nr 19, 28, 28a, 29). Stoi tu również pomnik Jana Kilińskiego ufundowany 11 czerwca 1924 r. przez cech szewski.

W pobliżu północno- wschodniego narożnika Rynku widać bryłę kościoła parafialnego św. Katarzyny, zaś południowo-wschodni narożnik głównego placu miasta zdominowała interesująca wieżyczka strażnicy Straży Pożarnej.

Przy drodze do Żarnowca (róg ul. Mariackiej i Kościuszki) około 300 m na pn. od kościoła parafialnego wznosi się modrzewiowy kościół Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia (Mariacki). Szpital - przytułek dla ubogich, starców i kalek stał po przeciwnej stronie drogi. W pobliżu stał również dwór wolbromski. 

Budynki zajezdne - przy ulicy Miechowskiej (w kierunku Miechowa) numery: 20, 24, 26, 28 i 30. Są one parterowe z profilowanymi gzymsami i sieniami na przestrzał.

Przy ul. Łukasińskiego za tzw. Rajami w pobliżu Kamiennej Góry, w miejscu gdzie niebieski szlak warowni jurajskich kieruje się polną drogą na płd.-wsch. znajduje się drewniana kapliczka z 1915 r. wybudowana w miejscu, w którym w czasie zmagań I wojny światowej polegli austriaccy żołnierze. Dawniej w kaplicy karmelitanki prowadziły tu  lekcje religii, a obecnie nie jest użytkowana. Posiada prostą konstrukcję a wewnątrz znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Dawniej przy tej kapliczce istniał cmentarz żołnierzy austriackich.

Domy z 1 połowy XIX w. – na ul. Krakowskiej 22 i ul. 3 Maja

Przy ul. Skalskiej wiodącej od torów kolejowych na południe do Krakowa na skraju kompleksu leśnego przetrwał fragment dawnego cmentarza żydowskiego [nieliczne macewy]. Nieco dalej w głębi lasu znajdują się zbiorowe mogiły ofiar holocaustu.

Wartość zabytkową mają także liczne w mieście figurki i krzyże przydrożne z przełomu XIX i XX w. Na szczególna uwagę zasługuje zaś kapliczka Jezusa Frasobliwego stojąca przy ul. Miechowskiej. Wg miejscowej tradycji postawiono ją w miejscu, gdzie odpoczywał marszałek Józef Piłsudski po walkach pod Krzywopłotami [faktycznie Piłsudski osobiście nie uczestniczył w tych walkach - przyp. autora]

Od wsch. do miasta przylegają rozległe torfowiska leżące na dziale wodnym między Białą Przemszą i Szreniawą, stanowiące zarazem obszar źródliskowy tych rzek. Na wschód spływają wody tworzące Szreniawę, zaś z torfowisk na zachód wypływa m.in. górny odcinek Białej Przemszy zwany Pokrzywianka. Drugim z ważniejszych źródliskowych dopływów Białej Przemszy jest Centara wypływająca spod Łobzowa i wpływająca do Zalewu Wolbromskiego.

W Wolbromiu istnieje zbiornik wodny tzw. Nerka o pow. ok. 1,5 ha a na północ od miasta Zalew Wolbromski o pow. 20 ha obydwa stanowiące doskonałe miejsca do wędkowania. Niestety kąpiel jest zakazana.

Na południe od miasta wznosi się Kamienna Góra zwieńczona stalowym milenijnym krzyżem spod którego rozpościera się rozległy widok na Wolbrom i okolicę.

W okolicy Wolbromia znajdują się ciekawe polia.

Murowana kapliczka z 1 połowy XIX w.

Zobacz także