WIELUŃ

Miasto powiatowe (26,3 tys. mieszkańców w 2001 r.) położone na Wyżynie Wieluńskiej. Dzięki połączeniom kolejowym i rozbudowanej sieci PKS stanowi dobrą bazę wypadową w północne tereny Jury, a w szczególności w okolice przełomów Warty. Przemysł maszynowy (urządzenia galwanizacyjne i lakiernicze), spożywczy (cukrowniczy, młynarski, mleczarski), drzewny, metalowy, odzieżowy.

XIII w. - budowa kościoła (późniejszej kolegiaty)

1217 - pierwotna osada znajdowała się na pd-wsch. od obecnego miasta. Krążąca legenda o powstaniu miasta została zapisana w kronikach klasztoru Augustianów w Wieluniu w XVII w. W 1217 roku wg niej panem ziemi rudzkiej był wnuk Mieszka Starego, książę kaliski Władysław Odonicz, zwany też Plwaczem. Podczas polowania książę ten miał ujrzeć wielkiego jelenia i ścigając go, zapuścił się w głuche ostępy leśne. W pewnym momencie jeleń zniknął, a w powietrzu ukazał się kielich, a nad nim baranek z chorągiewką i krzyżem. Odonicz uznał to niezwyczajne zjawisko za cudowny znak. Niebawem w miejscu wizji wybudował kościółek i klasztor, w którym osadzić miał augustianów. Obok powstała wnet osada, która początkowo zwała się "Jeleń", później "Wieleń" i w końcu ostatecznie "Wieluń".

poł. XIII w. - osada przeniesiona została na obecne miejsce

przed 1251 - Mieczysław książę opolski, chcąc swej bratowej Judycie córce Konrada mazowieckiego spłacić 500 grzywien srebra jej posagu, zapewnionych na księstwie raciborskim, opanował ziemię Wieluńską i oddał Judycie.

1251 - ziemię Wieluńską odebrał Judycie Przemysław wielkopolski

1281 - w dobrze już rozwiniętym miasteczku ustanowiono siedzibę kasztelanii. Dokonał tego książę wrocławski Henryk IV Probus, gdyż dotychczasowe umiejscowienie jej w pobliskiej Rudzie było niekorzystne. Od tej pory zaczęto używać określenia "ziemia wieluńska", występują też kasztelanowie wieluńscy. Osada leżała wówczas na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych ze Śląska na Ruś i z Krakowa do Kalisza oraz z Moraw w kierunku Kujaw. 

1281-1283 - pierwszym kasztelanem wieluńskim był Szymon Galicus

przed 1283 - uzyskanie praw miejskich od księcia Przemysława. Jako miejscowość pograniczna, często zmieniał panującego, pozostając pod zwierzchnictwem książąt wielkopolskich i śląskich

1321 - ostatecznie Wieluń wraz z większą częścią ziemi wieluńskiej włączony został do Korony przez Władysława Łokietka

1329 - Władysław Łokietek pozostałą jeszcze w Śląsku część ziemi wieluńskiej (okolice Bolesławca) włączył do Polski

ok. poł. XIV w. - osadzenie zakonu augustianów w mieście przez Kazimierza Wielkiego, który na miejscu starej kaplicy z  eremem-pustelnią, w którym mieszkali pustelnicy wzniósł kościół i klasztor. Za tego króla Wieluń znacznie się rozwinął.

od 2 poł. XIV w. - Wieluń stanowił siedzibę starostwa grodowego, a starosta był reprezentantem króla w terenie

1350-51 - Kazimierz Wielki wybudował tu murowany zamek, a miasto otoczył murami obronnymi, fosą i wałami. Miało to na celu wzmocnienie linii obronnej zachodniej granicy kraju.

1370 - miasto wraz z znaczną częścią Wyżyny Wieluńskiej i Wyżyny Częstochowskiej został przekazany przez Ludwika I Węgierskiego, Władysławowi Opolczykowi, swemu siostrzeńcowi, wiernemu współpracownikowi i stronnikowi w zamian za pomoc w uzyskaniu polskiej korony. Nie spowodowało to jednak zahamowania rozwoju miasta o okolicy. Władysław Opolczyk bił tu wówczas własną monetę zwaną "moneta velunes", ufundował też klasztor Paulinów.

1373 - Wieluń uzyskał prawo magdeburskie. Po śmierci Ludwika Węgierskiego, Opolczyk utracił wpływy w Polsce, a szlachta zaczęła się domagać powrotu do Polski. Ten niekorzystny dla księcia stan skłonił go do wejścia w układy z Krzyżakami, skierowanymi przeciwko Polsce.

1376 - wzniesiono tu dwór arcybiskupa gnieźnieńskiego

1393-94 (lub 1383) - założony został z  fundacji Władysława Opolczyka zespół klasztorny Paulinów, który powstał już za murami miejskimi.

1395 (lub 1391) - Władysław Jagiełło uderzył niespodziewanie na nieprzygotowanego do wojny księcia Władysława Opolczyka, zajął Wieluń i większą część ziemi wieluńskiej po czym miasto i okoliczny teren ponownie włączył do Korony

do 1401 - Władysław Jagiełło włączył do Polski pozostałą, zachodnią część ziemi wieluńskiej z Ostrzeszowem i Bolesławcem. Wówczas również nastąpił podział ziemi wieluńskiej na dwa powiaty: wieluński i ostrzeszowski, wchodzące w skład księstwa sieradzkiego.

XV w. - Ośrodek handlu, organizowano tu m.in. wielkie jarmarki na woły

od XIV w. - rozwój sukiennictwa, znanego szeroko w okolicy i dużej części ówczesnej Polski

1416 - król Władysław Jagiełło prowadził tu układy z wielkim mistrzem krzyżackim

1420 - arcybiskup Mikołaj Trąba zwołał do Wielunia synod prowincjonalny, na którym uchwalono antyhusyckie statuty potępiające nauki religijne J. Wiklefa i J. Husa. 

1420-1824 - przeniesiono tu z Rudy kolegiatę, przy której istniało kolegium kanoników oraz mieściła się siedziba archidiakonatu. 

1424 - na zjeździe zwołanym do Wielunia przez Władysława Jagiełłę uchwalono tzw. edykt wieluński , na mocy którego udział w wojsku ruchu husyckiego w Czechach był karany jako zdrada stanu. Dobra Polaków bawiących w Czechach, którzy nie wróciliby w określonym terminie do kraju, miały ulec konfiskacie, a sami mieli być pozbawieni szlachectwa. Jak głosił edykt wieluński - "Zabraniamy też wszystkim kupcom i innym ludziom ... aby żadnych towarów, a zwłaszcza ołowiu, żywności i napojów nie ważyli się przywozić i wywozić do Czech". Edykt Wieluński miał na celu zastraszenie ludu przed kontaktami z innowiercami, których wystąpienia pod przewodnictwem Jana Husa nasiliły się u południowego sąsiada Polski.

1440 - miasto zostało zniszczone przez najazd książąt śląskich

1447 - miasto zostało ponownie zniszczone przez najazd książąt śląskich

1474 - w Wieluniu poselstwo bawarskie pertraktowało o rękę córki Kazimierza Jagiellończyka dla syna księcia bawarskiego

XVI w. - starostwo grodowe wieluńskie było w posiadaniu żony Zygmunta Starego - królowej Bony, a następnie jej siostry, Izabeli Jagiellonki, królowej węgierskiej. Budowa trzeciej bramy miejskiej Gaszyńskiej. Pożar klasztoru Augustianów. Budowa drewnianego kościoła św. Barbary na cmentarzu cholerycznym. Przebudowa Bramy Krakowskiej. 

XVI-XVII w. - po Izabeli Jagiellonce godność starosty wieluńskiego piastowali kolejno przedstawiciele trzech pokoleń możnowładczej rodziny Koniecpolskich, następnie Denhoffów.

XVI-pocz. XVII w. - na ten okres przypada największy rozkwit miasta. Stało się tak za zasługą rozwoju handlu i rzemiosła. Dalej rozwijała się produkcja sukna posiadająca wiekowe tradycje. W tym czasie Wieluń stał się również ważnym ośrodkiem płóciennictwa

styczeń 1588 - na pocz. stycznia Wieluń opanowali polscy zwolennicy niefortunnego pretendenta do tronu polskiego, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, który po nieudanej próbie zdobycia Krakowa w listopadzie 1587, wycofał się do Krzepic, gdzie założył obóz warowny. 13 stycznia, po opanowaniu miasta przez swoich zwolenników, do miasta przeniósł się z obozu warownego w Krzepicach sam arcyksiążę Maksymilian, jednak na wieść o zbliżających się dużych siłach królewskich dowodzonych przez hetmana Jana Zamoyskiego zdecydował się opuścić miasto już 21 stycznia. Ucieczka jednak na niewiele się zdała, gdyż w kilka dni później został dogoniony przez wojska polskie i po stoczeniu bitwy pod pobliską Byczyną poniósł sromotną klęskę. Maksymilian w trakcie walki został schwytany i ostatecznie wtrącony do więzienia na wieluńskim zamku 

XVII w. - drugi pożar klasztoru Augustianów. Przebudowa kościoła klasztornego Paulinów w stylu barokowym

1612-16 - budowa klasztoru Bernardynek z fundacji Anny Koniecpolskiej

1629-34 - budowa klasztoru Franciszkanów

1646 - Denhoffowie podzielili starostwo wieluńskie na dwie części. Od tej pory właściwe starostwo wieluńskie ograniczyło się zaledwie do dwóch miast: Wieluń i Kamion oraz wsi Bobrowniki. Z pozostałej części dawnego starostwa utworzono tzw. dzierżawę sokolnicką, która w XVIII w. utworzyła oddzielne starostwo.

1655-57 - miasto zostało zniszczone przez najazd szwedzki, co zahamowało jego dalszy rozwój

1656 - zamek uległ pożarowi

2 poł. XVII lub pocz. XVIII w. - dalsze zahamowanie rozwoju miasta spowodowane zmianą przebiegu dróg, które omijały Wieluń i Sieradz. 

1673 - odbudowa spalonego zamku przez starostę Hieronima Olszowskiego

1684 (lub 1691) - budowa drewnianego kolegium oraz kościoła Pijarów, z fundacji rodziny Bolkowskich i Niemojewskich

XVIII w. - przebudowa klasztoru Bernardynek

1740 - budowa murowanego budynku kolegium i kościoła Pijarów w miejscu drewnianych zabudowań

1765 - przebudowa fasady kościoła Franciszkanów (później Reformatów)

1791 - drugi pożar zamku

1793 - postanowieniami II rozbioru Polski miasto weszło w skład Prus

XIX w. - kolejny pożar klasztoru Augustianów. Przebudowa klasztoru Bernardynek. Zamurowanie otworu bramnego w Bramie Krakowskiej

pocz. XIX w. - do kolegium Pijarów uczęszczał Józef Lompa. W zamku mieściła się fabryka sukiennicza

1807-15 - miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego

od 1815 - miasto zostało włączone do Królestwa Kongresowego

1 poł. XIX w. - Powoli w mieście zaczął rozwijać się przemysł. Przedsiębiorca Karol Neuville założył tu dużą manufakturę sukienniczą, w której było zatrudnionych 250 robotników. W ślad za tym powstała druga podobna fabryka. Wyburzono pd. pierzeję rynku lokacyjnego

od 1816 - miasto było siedzibą władz powiatowych

1819 (lub 1818) - bernardynki z Wielunia przeniesiono do byłego klasztoru Paulinów, a kościół Bernardynek oddano w użytkowanie ewangelikom

1824 - zniesienie kolegiaty w Wieluniu

1832 - upaństwowienie kolegium Pijarów

1837 - budowa pałacu klasycystycznego w miejscu i z wykorzystaniem murów średniowiecznego zamku

1840 - budowa szpitala Wszystkich Świętych

1842 - obok Bramy Krakowskiej wybudowano nowy gmach ratusza 

1844 - przebudowa dworu arcybiskupa gnieźnieńskiego na dom plebana

po 1850 - przebudowa kościoła ewangelickiego

1852 - w wieku ok. 80 lat zmarła tu na cholerę Joanna Żubr.

1863 - bitwa. Podczas powstania styczniowego, w celu szczególnego pohańbienia polskich patriotów władze carskie dokonały kilku egzekucji przez powieszenie na powstańcach schwytanych w okolicy z bronią w ręku. Dokonano tego na wysypisku śmieci

28 (lub 8) października 1864 - ukazem z tego dnia zniesiono większość klasztorów Augustianów w Królestwie Polskim, a z klasztoru znajdującego się w Wieluniu utworzono jedyny jedyny klasztor etatowy.

1864-1920 - kasacja klasztoru Franciszkanów

1893 - nastąpiła kasacja klasztoru Augustianów

XX w. - trzykrotna przebudowa kościoła ewangelickiego

1905 - w mieście wybuchła fala strajków

21 III 1915 - z Wielunia pierwszą grupę legionistów wyprowadził Stefan Starzyński, późniejszy prezydent Warszawy

od 1918 - Wieluń został siedzibą władz powiatowych

po 1918 - założenie lasku miejskiego na miejscu dawnego wysypiska śmieci i padliny oraz osady rakarza

1919-21 - mieszkańcy Wielunia brali udział w powstaniach śląskich

1925 - brzozowy krzyż stojący w lasku miejskim na miejscu egzekucji powstańców styczniowych zastąpiono skromnym pomnikiem

1926 - przeprowadzenie przez Wieluń linii kolejowej Herby Nowe - Kępno spowodowały rozwój gospodarczy miasta

1934 - budowa okazałego Pomnika Powstańców w miejscu pomniczka z 1925 r.

1938 - według nowego podziału administracyjnego powiat wieluński znalazł się w województwie łódzkim

1 IX 1939 - zbombardowany przez hitlerowców stał się pierwszą ofiarą II wojny światowej. Został wówczas zniszczony w ok. 70-75%, przy czym śródmieście zostało niemal zrównane z ziemią (w 90%) i włączono go do III Rzeszy. Z bombardowania z zabudowy starego Rynku ocalało jedynie kolegium Pijarów. Zburzone zostały m.in. dawna kolegiata oraz szpital Wszystkich Świętych z 1840 (zginęły wówczas 32 osoby, w tym 26 chorych) mimo oznaczenia go czerwonym krzyżem.

1-2 IX 1939 - w rejonie Wielunia ciężkie walki z wojskami niemieckimi toczyła 28 dywizja piechoty armii Łódź.

1940 - okupanci niemieccy rozebrali dawną kolegiatę romańską do fundamentów. Oni też wysadzili w powietrze Pomnik Powstańców w lasku miejskim

19 I 1945 - miasto zostało wyzwolone przez wojska I Frontu Ukraińskiego Armii Radzieckiej

po 1945 - miasto odbudowano po zniszczeniach wojennych

6 VII 1958 - odbudowa i odsłonięcie Pomnika Powstańców w lasku miejskim

lata 60-te XX w. - częściowa rekonstrukcja murów obronnych w okolicy dawnego klasztoru Bernardynek

1962-67 - rekonstrukcja kościoła poaugustiańskiego

1963 - odkrycie piwnic starego ratusza miejskiego

1965 - kościół parafialny p.w. Bożego Ciała (poaugustiański) otrzymał godność kolegiaty. Restauracja baszty Swawola i Bramy Krakowskiej. Podczas konserwacji tej ostatniej runęła znaczna część wieży. 

1966-68 - klasycystyczny pałac został gruntownie przebudowany i rozbudowany

1969 - otworzenie Muzeum Ziemi Wieluńskiej w dawny klasztorze Bernardynek

1969-75 - rekonstrukcja i wzmocnienie Bramy Krakowskiej

lata 70-te XX w. - dopiero wówczas liczba mieszkańców powróciła do stanu sprzed wojny (16 tys. mieszkańców)

1980 - postawienie pomnika ku czci poległych i pomordowanych nauczycieli z Wielunia. Gruntowny remont i konserwacja  kościółka św. Barbary

1983 - miasto odznaczono Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Obchody 700-lecia miasta oraz ustawienie pamiątkowego głazu z tej okazji.

1985 - mury obronne poddano restauracji i konserwacji

Warto zobaczyć:  

Zabytkowy układ urbanistyczny starego miasta. Pl. Wolności stanowił niegdyś Stary Rynek - centrum miasta lokacyjnego. Miasto miało kształt wrzeciona wydłużonego na osi wschód-zachód. Mimo ogromnego zniszczenia w czasie II wojny światowej i mimo powojennej zabudowy, pierwotny wrzecionowaty układ sieci ulicznej zachował się do dziś. Widać to szczególnie w łukach ulic: Barycz, Okólnej, Ewangelickiej. "Wrzeciona" ulic zbiegały się przy dwóch głównych bramach miejskich: Rudzkiej, później zwanej Krakowską (zachowana do dziś - patrz niżej) i Dąbrowskiej - późniejszej Kaliskiej (od wschodu, obecnie nie istniejąca, stała w rejonie obecnego Nowego Rynku). Od południa przy dłuższym łuku "wrzeciona" znajdowała się jeszcze jedna brama miejska zwana Nową lub Gaszyńską. Ta nie należała jednak do pierwotnego systemu obronnego, gdyż zbudowana była dopiero w XVI w. Lokacyjny rynek miał kształt zbliżony do kwadratu. W 1 poł. XIX w. wyburzono jego pd. pierzeję w wyniku czego obecnie ma prostokątny kształt przecięty domem towarowym wybudowanym po II wojnie światowej w miejscu dawnej pierzei. Ratusz miejski stał na rogu rynku i ul. Królewskiej. Do dziś z niego zachowały się wyłącznie piękne , obszerne piwnice odkryte w 1963, a w 1980 otwarto w nich stylową restaurację "Rycerska" (później "Alhambra"). Po 1 września 1939 z dawnej zabudowy rynku zachował się tylko masywny gmach dawnego kolegium i kościół Pijarów (obecnie kościół paraf.) wypełniający prawie całą wschodnią pierzeję placu. Z pd.-wsch. narożnika rynku wybiegają dwie ulice: Królewska (na wsch.) i Sienkiewicza (na pd.). W narożniku tych ulic dziś znajduje skwer na miejscu zburzonego w czasie II wojny światowej romańskiego kościoła z XIII w. Obecnie oprócz jego odtworzonych fundamentów od strony ul. Sienkiewicza pozostał dom plebana, w 1844 przerobiony z dawnego dworu arcybiskupa gnieźnieńskiego.

Na Nowym Rynku powstałym po wyburzeniu budynków stoi pomnik z 1980 ustawiony ku czci nauczycieli z Wielunia poległych i pomordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej. W głębi od pd. strony wznosi się dawny kościół i klasztor Bernardynek, obecnie kościół jest użytkowany przez ewangelików, za nim w zabudowaniach klasztoru urządzono Muzeum Ziemi Wieluńskiej. W pobliżu przy ul. Kopernika na skwerze znajduje się głaz pamiątkowy z napisem "1283-1983" postawiony z okazji obchodów 700-lecia miasta. 

Na rogu ul. Buczka i ul. Okólnej wznosi się dawny zespół klasztorny Augustianów stanowiący najcenniejszy zabytek Wielunia.

Przy ul. Reformackiej stoją barokowe zabudowania zespołu klasztornego Reformatów (d. Franciszkanów).

Pozostałości murów miejskich z ok. 1350-51 zbudowanych przez Kazimierza Wielkiego z kamieni polnych i piaskowca. Wzdłuż ul. Reformackiej dobrze zachowana do dziś pozostałość murów wraz z Basztą Męczarnią. Fragmenty murów obronnych zachowały się również: w ścianach dawnego klasztoru Bernardynek; przy ul. Okólnej (od str. ul. Buczka) po wschodniej stronie dawnego kościoła poaugustiańskiego (ob. kościół parafialny) z dość dobrze zachowaną, ale niewyraźnie widoczną wśród pozostałych zabudowań basztą Swawola (ul. Okólna 10), którą w 1965 odrestaurowano i po części zrekonstruowano; duże fragmenty przy ul. Podwale z basztą Prochownia. Pierwotnie mury obronne zostały założone na planie owalu, posiadały długość około 1,5 km i wzmocnione były sześcioma basztami, z których do dziś ocalały tylko trzy. Na zewnątrz murów biegła nieregularnie fosa o szerokości około 40 metrów oraz wał. W 1985 mury poddano restauracji i konserwacji. Najlepiej z całego systemu obronnego dawnego Wielunia zachowała się gotycką Bramą Krakowską z tego okresu stojąca przy pl. Kazimierza Wielkiego, przebudowana w XVI w. i później jeszcze kilkakrotnie, ale nie zatraciła ostatecznie swego wyglądu. W 1842 Brama Krakowska obudowana została częściowo nowym, piętrowym, późnoklasycystycznym ratuszem miejskim i podniesiona o dodatkową ośmioboczną kondygnację. W 1965 podczas konserwacji runęła cała górna część oraz fragmenty dolnej partii wieży. W l. 1969-75 zrekonstruowano ją i wzmocniono osłabione mury dolnej kondygnacji. Nieco wcześniej odkryto zamurowane w XIX w. wejście bramne. 

Od Bramy Krakowskiej w stronę Starego Rynku prowadzi ul. Królewska zabudowana od strony pn. starymi kamieniczkami, które częściowo ocalały z pożogi wojennej. Po pd. stronie znajduje się obszerny park zamkowy im. Żwirki i Wigury, zwany również Parkiem Staromiejskim. W głębi wśród drzew wznosi się klasycystyczny pałac wybudowany z wykorzystaniem murów zamku.

Dawny zespół klasztorny Paulinów (obecnie Bernardynek). Nieopodal przy ul. 1 Maja stoi budynek Studium Wychowania Przedszkolnego, wzniesiony na miejscu szpitala Wszystkich Świętych z 1840, który został zburzony bombami 1 września 1939.

Drewniany kościół Św. Barbary typu wieluńskiego.

Przy ul. Joanny Żubr 1 stoi niepozorny budynek zwany "Domem Żubrowej". Mieszkała w nim i zmarła najsłynniejsza postać Wielunia: Joanna Żubr.

Na cmentarzu pomnik powstańców śląskich z 1924, zniszczony przez hitlerowców, odbudowany w 1958.

Na zach. krańcu miasta na ul. Wojska Polskiego jest Lasek Miejski o powierzchni 26 ha. Umiejscowiono w nim obiekty sportowe i letni amfiteatr oraz parking. Lasek te powstał po I wojnie światowej na miejscu dawnego wysypiska śmieci i padliny oraz osady rakarza. Podczas powstania styczniowego, w celu szczególnego pohańbienia patriotów polskich władze carskie dokonały tu kilku egzekucji przez powieszenie na powstańcach złapanych w okolicy z bronią w ręku. 21 marca 1915 z tego miejsca pierwszą grupę legionistów wyprowadził Stefan Starzyński, późniejszy prezydent i obrońca Warszawy we wrześniu 1939. W 1925 zastąpiono brzozowy krzyż powstańczy skromnym pomniczkiem, a ten z kolei w1934 okazałym Pomnikiem Powstańców 1863. W 1940 hitlerowcy pomnik ten wysadzili w powietrze, ale został on po wojnie odbudowany w podobnym kształcie i odsłonięty ponownie 6 lipca 1958.

W pobliżu miasta znajduje się rezerwat leśny Lasek Kurowski

Zobacz także