SZCZEKOCINY

Miasto  (ok. 4,2 tys. mieszkańców w 1998 r.) w powiecie zawierciańskim, woj. śląskie położone nad górną Pilicą, w pd. części Niecki Włoszczowskiej (część Niecki Nidziańskiej) w niedalekim sąsiedztwie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Przemysł metalowy i spożywczy. PKP, PKS. Stacja benzynowa. Położone u zbiegu ważnych dróg z Częstochowy i z Katowic na Jędrzejów i Kielce

W mieście początek bierze żółty pieszy szlak Kosynierów i leśna ścieżka edukacyjna. W Szczekocinach rozpoczyna się też kajakowy szlak wodny po Pilicy przez Koniecpol do Mniszewa.

Przypuszczalnie nazwa miasta pochodzi od imienia "Szczekota"

4 ćw. XIII i 1 poł. XIV w. - na prawym brzegu Pilicy istniała drewniana fortalicja - prawdopodobnie siedziba rodu Odrowążów

XIV - przeł. XV i XVI w. - właścicielami wsi byli Szczekoccy z rodu Odrowążów. Stanowiła ona ich siedzibę rodową. Ponieważ leżała na skrzyżowaniu ówczesnych traktów handlowych z Krakowa przez Żarnowiec do Torunia i z Częstochowy do Jędrzejowa u przeprawy przez Pilicę, wytworzył się tutaj dość silny ośrodek gospodarczy. W XIV w. Szczekoccy przenieśli wieś na prawo niemieckie w wyniku czego układ przestrzenny wsi był skupiony wokół placu gospodarczego (tzw. nawsie) z kościołem oraz odległy o ok. 2 km gródek stanowiący siedzibę obronną dziedziców wsi

1307 – pierwsza wzmianka o Szczekocinach, kiedy to mowa jest o Piotrze ze Szczekocin zwanym starszym

1326 - pierwsza wzmianka o kościele parafialnym p.w. św. Bartłomieja który istniał zapewne przed 1307 r.

1333 - być może, że istniała tu kuźnica żelaza [wg R. Burzyńskiego "Tam gdzie orle gniazda", patrz również poł. XVI w. - przyp. autora]

1353 - w źródłach historycznych pojawia się kolejny przedstawiciel rodu ze Szczekocin - również Piotr zwany młodszym. Po raz ostatni wspomniany był w 1384 r. jako kasztelan lubelski. Był pierwszym ze Szczekockich, który objął ważne urzędy w Polsce

1398 - nadanie praw miejskich na prawie niemieckim [wg Ilustrowanej Encyklopedii PWN, wyd. 2004. Wg R. Bajerlajna lokacja miała miejsce w l. 1438-54, wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego oraz J. Brandysa i W. Mielczarka w poł. XV w. Wg. A. Matuszczyka, N. Orlińskiego i J. Zinkowa w l. 1438-43 kanclerz króla Władysława Jagiełły, Piotr Woda h. Odrowąż, uzyskał dla Szczekocin prawa miejskie. Faktycznie Piotr Odrowąż był pierwszym z rodu który piastował ważne urzędy i dostojeństwa ale w czasach Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego Wg Z. Bereszyńskiego Piotr młodszy, na podstawie przywileju udzielonego przez króla Kazimierza Wielkiego lokował Szczekociny jako miasto w 1355 r.  - przyp. autora]. Mimo lokacji miasta istniejąca wcześniej wieś funkcjonowała pod nazwą "Szczekociny" podobnie jak miasto do XVI w. Przypuszczalnie wraz z lokacją miasta doszło do opuszczenia gródka i przeniesienia rodowej siedziby do wzniesionego pod miastem przestronnego i wygodniejszego dworu (łac. curia) [w miejscu obecnego założenia pałacowego  przyp. autora]

przełom XIV i XV w. - Jan Odrowąż ze Szczekocin był pierwszym ustanowionym przez Władysława Opolczyka starostą zamku w Olsztynie koło Częstochowy. [niektóre źródła podają, że kasztelan lubelski Jan ze Szczekocin h. Ostoja otrzymał w dzierżawę zamek w Olsztynie wraz z urzędem starosty olsztyńskiego, a po nim jego synowie: Paweł i Piotr - przyp. autora]

1488 - Paweł Woda ze Szczekocin h. Odrowąż - starosta olsztyński dokonał lokacji Olsztynka z nadania króla Kazimierza Jagiellończyka

przełom XV i XVI w. - miasto przechodzi z rąk Odrowążów stając się własnością Szczepanowskich.

XVI w.- wskutek zmiany przebiegu dróg handlowych miasto, które nigdy nie doszło do większego znaczenia i zaczęło podupadać.

XVI - XVII w. - dotychczasowa pierwotna wieś zwana dotychczas również "Szczekociny" nazwano wówczas dla odróżnienia od miasta "Szczekocińskie Przedmieście" a następnie "Nawsie" 

poł. XVI w. - krótko czynna tu była kuźnica żelaza [wg J. Brandysa i W. Mielczarka, ale wg R. Burzyńskiego powstała ona już w 1333 r. - przyp. autora]

2 poł XVI- poł. XVII w. – w okresie reformacji mieszkali tu kalwini i arianie, a miasto było ważnym ośrodkiem kalwinizmu

ok. 1550 - Maciej Szczepanowski zamienił kościół na zbór kalwiński, który utrzymał się przy następnych właścicielach miasta - Oleśnickich i Jordanach. 

XVII w. – rozwój garncarstwa i włókiennictwa [wg J. Brandysa i W. Mielczarka rozwój nastąpił w XVIII w. - przyp. autora]

pocz. XVII w. - właścicielami miasta byli Oleśniccy, później Jordanowie a następnie Korycińscy

1620 – budowa obecnego kościoła z wykorzystaniem części murów poprzedniego - gotyckiego założenia [lub co najmniej przed 1666 r. - przyp. autora]

1656 - miasto spalone doszczętnie przez Szwedów. W pożodze zniszczona została m.in. istniejąca tu kuźnica

1660 - po ponad stu latach dzięki Franciszkowi Korycińskiemu tutejszy kościół powraca do katolików

koniec XVII w. - Korycińscy posiadali w Szczekocinach okazały dwór, którego mury prawdopodobnie częściowo zostały wykorzystane do budowy palacu Dembińskich

1674 - proboszcz ze Szczekocin ks. Stefan Łodziński uzyskał godność oficjała w kolegiacie w Pilicy   

1678 - Franciszek Koryciński dobudował do kościoła kaplicę

1709 - Szczekociny nabywa od Korycińskich Franciszek z Dębian Dembiński kasztelan wojnicki

1709-1825 - Szczekociny znajdowały się w rękach rodziny Dembińskich herbu Rawicz i wówczas znacznie ożywiły się gospodarczo, rozwinęło się głównie rzemiosło.

1765 - w rejestrze komory celnej w Koziegłowach na granicy ze Śląskiem stwierdzono w tym roku działanie 6 kupców ze Szczekocin, którzy wykonali przez tą komorę 11 transportów. W tym stwierdzono 10 wozów i 26 koni oraz przepędzenie 44 sztuk bydła. Analigicznie w komorze celnej w Siewierzu było 2 kupców szczekocińskich, 2 transporty, 2 wozy zaprzężone łącznie w 5 koni. Pod względem rodzaju przewożonego przez nich towaru stwierdzono w Koziegłowach wywóz na Śląsk głównie koni,  skór, wełny oraz wosku natomiast import wyrobów tekstylnych delikatesów i korzeni oraz barwników (transport 24 kamieni anyżu, wywóz na Śląsk 9 klaczy, 20 koni podjezdków i 15 koni pospolitych, 1 tacher irchy, 23 tachery skórek baranich surowych, 62 tachery skórek cielęcych surowych, skórki królicze i zajęcze za 66 złotych polskich, 3 sztuki skór bydlęcych pomniejszych surowych, 16 kamieni wosku, 3 kamienie wełny, import po 1 sztuce ćwielichy, kromrasu, kuczbaji gdańskiej, 8 sztuk madzelanu, 13 postaw paklaka, 8 sztuk płótna śląskiego najpodlejszego,  4 tuziny pończoch wełnianych białogłowskich, 3 tuziny pończoch wełnianych dziecinnych, 2 sztuki półszajka, 2 sztuki pytela, starzyzny i krajki za 10 zł polskich, 3 postawy sukna kiernowego, 2 kamienie cukru faryny, 8 kamieni cukru melis, 3 kamienie imbiru, korzeni drobnych za 10 zł polskich, 1 kamień oliwy hiszpańskiej, 1 kamień pieprzu, 5 kamieni rodzynek, 3 kamienie bryzelii, 2 kamienie koperwasu, 3 tachery kos, kramarszczyzny za 10 zł polskich). W tym samym czasie w Siewierzu przewieziono 28 kamieni anyżu i 2 kamienie kminu polnego, a więc wyłącznie produktów gospodarki roślinnej. Charakterystyczne było również, że przez Siewierz kupcy ze Szczekocin nie prowadzili działalności importowej.

ok. 1770 – budowa zespołu pałacowego z polecenia Urszuli z Morsztynów Dembińskiej i jej męża starosty wolbromskiego Franciszka Dembińskiego h. Rawicz na miejscu skromnej siedziby Korycińskich

1777-1825 - ostatnia właścicielka miasta z rodu Dembińskich, Urszula z Morsztynów, wywarła trwałe piętno na wyglądzie miasta, kiedy to jako wdowa samotnie tu gospodarzyła. Znana była wówczas jako "starościna wolbromska", gdyż oprócz swojej słynnej w kraju urody, rozumu i energii doskonale radziła sobie również z administrowaniem dobrami. Zbudowane z jej inicjatywy kuźnice żelaza w okolicach Szczekocin przynosiły przez długie lata pokaźne dochody. Uporządkowała również centrum miasta i sprowadziła tu bogatych mieszczan.

1780-82 – przebudowa kościoła w stylu wczesnoklasycystycznym z polecenia Urszuli Dembińskiej [za Ośrodkiem Dokumentacji Zabytków, natomiast niektórzy autorzy podają datę 1780 r. lub 1782 r. - przyp. autora]

8-10 lipiec 1787 - Urszula z Morsztynów Dembińska w swojej rezydencji pałacowej okazale gościła króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W pałacu tym przebywał również uczony Tadeusz Czacki, pojąwszy za żonę Barbarę, córkę Urszuli.

koniec XVIII w. – budowa zajazdu

6 czerwiec 1794 – w odległości kilku kilometrów na wsch. od miasta, na polach w rejonie wsi Wywła, Przybyszów, Hebdzie i Rawka wojska polskie pod dowództwem Tadeusza Kościuszki stoczyły wielką bitwę z wojskami rosyjsko-pruskimi (znaną z historii jako bitwa pod Szczekocinami). Naczelnik powstania przybył tu spod Połańca nad Wisłą na czele armii liczącej ok. 14 tys. żołnierzy (w tym około 6 tys. kosynierów) i z 33 działami. Niespodziewanie dla niego, wojska rosyjskie (liczące 8 tys. żołnierzy) pod dowództwem gen. Denisowa połączyły się z wojskami pruskimi pod osobistym dowództwem króla Fryderyka Wilhelma II - łącznie liczyły ok. 27 tys. żołnierzy oraz dysponowały 134 działami. W tej sytuacji Kościuszko pomimo przegrania bitwy zdołał wycofać swe podstawowe siły w kierunku Małogoszczy i Kielc a następnie podążył w kierunku Warszawy. W bitwie powstańcy stracili około 1 tys. ludzi i 8 armat. Na polu bitwy zginęło 4 generałów kościuszkowskich m.in. gen. Józef Wodzicki i gen. Grochowski, ranny zaś został i wkrótce zmarł bohater spod Racławic, kosynier Wojciech Bartosz, nazwany przez Kościuszkę Głowackim. Ogółem zginęło prawie 2 tys. żołnierzy. W trakcie bitwy w pałacu w Szczekocinach kwaterowało pruskie i rosyjskie dowództwo.

1795 - trzeci rozbiór Polski podzielił Szczekociny pomiędzy dwóch zaborców: Austrię (po prawej stronie Pilicy) i Prusy (po lewej stronie rzeki, którą biegła granica tych mocarstw). Tereny przynależne do Prus wraz z centrum miasta zostały nazwane Nowym Śląskiem. Parafia Szczekociny z dekanatu lelowskiego weszła zatem pod panowanie pruskie do dekanatu pilickiego. Szczekociny były wówczas miastem królewskim [wg. J. Janczaka za opisem ziemi śląskiej dokonanej przez Fryderyka Alberta Zimmermanna - przyp. autora]

XIX w. - Szczekociny należą do Łubieńskich, Czackich i Halpertów. Na terenie miasta dominuje drobny handel, tkactwo i szewstwo. W tym wieku następuje połączenie miasta Szczekociny z wsią "Nawsie", będącą kolebką osadnictwa na tym terenie 

1805 - Szczekociny znajdujące się w powiecie pilickim liczyły 1033 mieszkańców (3 miejsce w powiecie i 7 miejsce na terenie Nowego Śląska ex equo z Czeladzią.

1815 - po kongresie wiedeńskim cały okoliczny teren został połączony i wcielony do Rosji.

l. 20. XIX w. - budowa w kompleksie pałacowym dwóch pawilonów i otoczenie go murowanym ogrodzeniem

1825 - po śmierci Urszuli Dembińskiej dobra szczekocińskie odziedziczyła jedna z jej córek: Barbara, która została wydana początkowo za Tadeusza Czackiego, założyciela gimnazjum krzemienieckiego i badacza dziejów narodowych, a po jego śmierci w 1813 r. powtórnie wyszła za mąż za doktora Sedlmayera z Krakowa. Dopiero wtedy osiadła na stałe w Szzcekocinach aby kontynuować prace rozpoczęte przez matkę.  Po śmierci Barbary spadkobierca majątku i kolejnym dziedzicem Szczekocin został Józef Sedlmayer, syn Barbary Dembińskiej, który sprzedał je swojemu przyrodniemu bratu Wiktorowi Czackiemu 

1844 - miasto leży w powiecie lelowskim. W opisie z tego okresu przedstawiane jako zabudowa drewniana z murowanym kościołem i pałacem oraz wspaniałym ogrodem

1856 - prywatne miasto Szczekociny posiadało już wybrukowane przez właściciela ulice, o czym wspominał burmistrz Pilicy, która dopiero czyniła starania o utwardzenie swoich dróg 

pocz. września 1863 - na początku września doszło do bitwy powstańców styczniowych pod Szczekocinami. W czasie walki płk. Zygmunt. Chmieleński zadał dotkliwe starty główno-dowodzącemu wojskami carskimi w guberni radomskiej gen. Czengeremu. Ten po ściągnięciu posiłków z Kielc, Częstochowy i Piotrkowa zmusił ostatecznie powstańców do wycofania się z zajmowanych pozycji.

23 stycznia 1864 - w Szczekocinach stoczona została potyczka powstańców [wg H. Błażkiewicza OFM - przyp. autora]

1867 - nowymi właścicielami pałacu byli już hrabiowe Łubieńscy, a po nich Helpertowie

1870 – po powstaniu styczniowym Szczekociny utraciły prawa miejskie i znacznie podupadły gospodarczo. Około tego roku  Artur Łubieński założył tu fabrykę płótna i destylarnię

1892 - dobudowa kaplicy południowej do kościoła parafialnego

27 września 1915 - władze austriackie uruchomiły w Szczekocinach urząd pocztowy i telegraf 1-szej klasy. Było to o tyle nobilitujące dla miasta, że podczas walk I wojny światowej urząd pocztowy istniejący w Pilicy przestał działać. Łączność między urzędem w Szczekocinach a Pilicą utrzymywano poprzez gońców i kursy pocztowe utrzymywane na trasie Szczekociny - Pradła - Pilica - Wolbrom. Taki stan rzeczy trwał dłużej niż do 21 lipca 1919 r., kiedy to ministerstwo wydało decyzję o przywróceniu urzędu w Pilicy 

1917 - w Rynku postawiono pomnik Tadeusza Kościuszki

1918-39 - w okresie dwudziestolecia międzywojennego osiedla się tu znaczna ilość ludności żydowskiej. W tym czasie miasto odnotowuje największa liczbę ludności liczącą 6240 mieszkańców. Powstają liczne organizacje społeczno-polityczne, banki i szkoła średnia.

1923 - odzyskanie praw miejskich [czasami dawniej w literaturze np. wg L. Marca, K. Mazurka i T. Sucheckiego błędnie podawana była data odzyskania praw - 1922 r. Prawdopodobnie wynika to ze złej interpretacji określenia utrata praw miejskich w latach 1870-1922 np. u J. Brandysa i W. Mielczarka utrata praw miejskich do 1922 r. (włącznie) - przy. autora]

1926 - Stanisław Gryczner ze Szczekocin odnowił malowanie kościoła klasztoru reformatów w Pilicy

1932 - do tego roku właścicielami pałacu w Szczekocinach byli Helpertowie

3 wrzesień 1939 - w trakcie kampanii wrześniowej na przedpolach Szczekocin zacięty opór siłom niemieckim stawił 8 pułk ułanów płka Dunina-Żuchowskiego z Krakowskiej Brygady Kawalerii broniący przeprawy przez Pilicę. Pułk został wysłany przez gen. Piaseckiego dowodzącego 7 dywizją polską (7 DP) dla odciążenia jej podczas wycofywania się spod Częstochowy celem zamknięcia Niemcom drogi na Jędrzejów. W tym samym czasie drogą ku Szczekocinom toczyła się szpica pancerna 2 niemieckiej dywizji lekkiej. Do zetknięcia się wojsk doszło tuż pod Szczekocinami, gdzie 2 szwadron rtm. Szawłowskiego spędził szpicę niemiecką z drogi jednocześnie osiągając zachodni wylot miasta. Polskim wojskom udało się odrzucić Niemców u zorganizować przyczółek mostowy. W tym samym czasie 4 szwadron rtm. Matuszka dochodzi do odległego na 7 km na zachód Nakła i nieoczekiwanie zostaje zaatakowany przez wycofujące się samochody pancerne nieprzyjaciela. Zostały one spędzone ogniem działka ppanc., jednak już wówczas od zachodu nadciągnęły kolejne siły wroga. Mimo zorganizowania zapory ogniowej przez rtm. Matuszka przez rozwinięcie rusznic ppanc. i erkaemów jedyne działko zostało przedwcześnie cofnięte w kierunku miasta przez co zapora utrzymała się jedynie do godz. 17. Po tym czasie wycofała się ok. 3 km za wieś Siedliska. W tym czasie Szczekociny w wyniku silnego ostrzału artyleryjskiego stają w płomieniach. Mimo trzech nalotów 2 szwadron odrzuca Niemców dwukrotnie na bagnety. Gdy o godz. 18 przyszedł rozkaz wycofywania się z miasta szwadrony broniące przeprawy musiały się już przebijać przez niemieckie patrole. po tej akcji nowa linia obrony została zorganizowana już na wschód od miasta. Wraz z 8 p. uł. wycofują się: 1 bateria 5 dak, bateria plot. brygady i 51 dywizjon pancerny, skutkiem czego Krakowska Brygada Kawalerii została osłabiona o 30%. Gen. Piasecki wysłał na pomoc 8 Pułkowi im. Księcia Józefa Poniatowskiego 3 pułk ułanów płka Chmielewskiego, jednak Niemcy w tym czasie opanowali przeprawę i pułk powrócił do brygady, która wśród dramatycznych wydarzeń w nocy  przekroczyła Pilicę i podjęła się osłony od północy armii "Kraków".

wrzesień 1939-styczeń 1945 - w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszkańców miasta w tym cała społeczność żydowska a zabudowa uległa zniszczeniu w 75%.

1941 - Niemcy usunęli z Rynku pomnik naczelnika powstania kościuszkowskiego

12 marzec 1942 - odbicie więźniów przez Bataliony Chłopskie

1943-44 - w rejonie Szczekocin bazował oddział "Tadka Białego"

14 lipca 1943 - "Koral" i "Fiołek" z oddziału partyzanckiego BCh dowodzonego przez Stanisława Śnitkę ps. "Sowa" wykonali w Szczekocinach wyrok śmierci na policjancie granatowym Seremaku

maj 1944 - do oddziałów partyzanckich 9 maja dotarła wiadomość, że Niemcy dokonali aresztowań członów ruchu oporu w Ołudzy i Rokitnie. Ludzie Ci zostali chwilowo zatrzymani w szkole w Szzcekocinach, co zrodziło wśród partyzanckich oddziałów plan ich odbicia. Z grup partyzanckich "Zawiszy", "Batorego", "Mietka" i "Twardego" wybrano 80 najlepszych żołnierzy, którzy wieczorem w czterech 20-osobowych grupach przedostali się do Grabca na zachód od Szczekocin. Tam mialo dojść do spotkania z miejscowymi bojówkami BCh. Niestety do tego spotkania z niewiadomych przyczyn nie doszło a bezpośredni atak na silny punkt niemieckiego oporu przy osłabionych siłach byłby szaleństwem. W Szczekocinach stacjonowały znaczne siły żandarmerii, policji i wojska a szkoła z więźniami była dobrze strzeżona wobec czego plan ataku uległ zmianie. Sformowany oddział powierzył  dowództwo Stanisławowi Wenclowi ps. "Twardy", który skutecznie przeprowadził odbicie 50-ciu więźniów na drodze ze Szczekocin do Jedrzejowa za Moskarzewem. 

27-28 lipiec 1944 - miasto stanowiło w tym okresie bardzo ważny punkt niemieckich transportów na front wschodni. Jego znaczenie front został przełamany przez wojska radzieckie i polskie i zaczął zbliżać się do linii Wisły. Wobec zaistniałej sytuacji Niemcy poczynili przygotowania na przedpolach Zagłębia Dąrowskiego i Górnego Śląska stanowiących dla nich ważne okręgi przemysłowe. W tym celu rozpoczęło się ściąganie w te rejony dodatkowych posiłków policji i wojska. Coraz groźniejszy stan rzeczy musiał zostać rozwiązany przez oddziały partyzanckie. W tej sytuacji w nocy z 27 na 28 lipca połączone siły oddziałów AK, AL i BCh uderzyły na Szczekociny. Początkowo do akcji nie mogły przyłączyć się oddziały AK gdyż zgodnie z rozkazem naczelnego dowództwa przygotowywały się do planu "Burza" jednak ostatecznie i one uzyskały zgodę do wspólnego działania. Koncentrację zarządził "Jan" w okolicy Grabca na zachód od Szczekocin. W celu przeprowadzenia akcji zebrały się oddziały "Wiary" 120 osób,  "Mietka" -28 osób, "Twardego" - 80 osób, "Słowianina (dr Jan Słuszniak) - 25 osób oraz dwie kompanie rezerwowe: "Henryka Kaczmarczyka ps. "Kresowiak" i Władysława Kubara ps. "Lampart" liczące ok. 200 ludzi - razem nieco ponad 450 partyzantów. W mieszkaniu Jana Paska ps. "Jan" w Grabcu przeprowadzono naradę dowódców oddziałów i plutonów. Wg rozpoznania BCh w Szczekocinach w tym czasie stacjonowała kompania SS, kompania własowców, kompania policjantów oraz kilkudziesięciu żandarmów - razem ok. 400 ludzi. Dodatkowo partyzanci mieli zapewnienie przedstawicieli policji granatowej i ukraińskiej, że wesprą ich działania w ataku na komendanturę żandarmerii i budynek zajmowany przez SS. Do celów akcji utworzono trzy grupy bojowe - pierwsza pod dowództwem Stefana Kucharka ps. "Czyn" miał atakować budynki własowców  granatową policję, druga - "Batorego" posterunek żandarmerii a trzecia grupa "Groźnego" i "Twardego" miała zająć się zdobyciem kwatery SS. Drużyna minerska z oddziału "Wiary" pod dowództwem Edwarda Szydłowskiego ps. "Burak" miała wysadzić trzy mosty na Pilicy, Żebrówce i Krztyni. Placówka BCh w Szczekocinach miała zniszczyć przewody telefoniczne w mieście. Całością sił dowodził "Wiara", który o godz. 2.30 miał podać sygnał do rozpoczęcia ataku przez wystrzelenie trzech zielonych rakiet.
Po północy oddziały partyzanckie weszły do miasta z różnych stron zajmując pozycje. Niestety plany pokrzyżował policjant stojący na warcie przy posterunku policji. Otóż zamiast wymienić ustalone przez "Jana" hasło z plutonem szturmowym pod dowództwem "Czyna" otworzył ogień. Odgłos strzałów niewtajemniczonego lub zdradliwego policjanta postawiły na nogi cały niemiecki garnizon, który zajął swoje pozycje obronne zanim zrobiły to oddziały partyzanckie. Niemcy stacjonowali w murowanych budynkach ubezpieczonych dodatkowo bunkrami, odpadł również element zaskoczenia który często był wykorzystywany w czasie walk partyzanckich, przez co mimo prowadzenia zaciętych walk o każdy budynek Polakom nie udało się żadnego zdobyć. Po kilku godzinach walki Niemcy przeszli do kontrataku, w wyniku którego wyparli partyzantów z miasta. Opuszczając miasto wysadzone zostały mosty przez co komunikacja drogowa z Częstochowy do Kielc została przerwana. Po opuszczeniu miasta oddziały partyzanckie zgrupowały się pod wsiami Grabiec i Bonowice na zachód od miasta i w lesie na południowy zachód od jego centrum. Tu dołączyło jeszcze kilkudziesięciu ludzi z okolicznych placówek BCh, a także plutony z placówek AK Lelow i Szczekociny-Rokitno. 
Przed południem 28 lipca Niemcy zmobilizowali swoje siły i zorganizowali wypad za miasto. podążając rowami wzdłuż szosy na Pradła uderzyli w kierunku Bonowic, gdzie szyki oddziałów BCh zaczęły się łamać. Widząc co się dzieje oddział "Twardego" i pluton "Groźnego" w sile ok. 120 partyzantów przeprowadził z okolic drogi na Lelów kontratak. Za chwilę na pomoc Niemcom przybyło kilka samochodów opancerzonych, które parły drogą wprost na pozycje zajmowane przez "Kresowiaka". Wsparcie wozów pancernych dodało skrzydeł okupantowi, którego wojska ruszyły do ataku. W szeregach BCh powstała panika, w wyniku której plutony zaczęły się wycofywać w kierunku Grabca. W tej chwili "Jan" wykorzystał pluton cekaemów AK znajdujący się dotychczas w odwodzie. Okazało się to strzałem w dziesiątkę, gdyż trzy wozy pancerne stanęły w płomieniach a dwa wycofano do miasta. Wraz z uciekającymi wozami bojowymi w popłochu wycofali się również niemieccy żołnierze zostawiając na polu walki wielu zabitych i rannych. Partyzanci zdobyli 4 cekaemy, 10 erkaemów, kilkanaście karabinów i kilka pistoletów maszynowych. Po akcji oddziały partyzanckie cofnęły się na linię drogi Pradła - Lelów, skąd kontrolowały drogi dojazdowe do Szczekocin utrzymując Niemców w pułapce. Później doszło jeszcze do  kilku drobnych potyczek na przedmieściach i na drodze Żarki - Szczekociny - Kielce ale dalsze ataki na samo miasto nie rokowały powodzenia więc 29 lipca "Jan" rozwiązał ugrupowanie. W walce poległo 6 partyzantów, a 11 zostało rannych, w toku akcji ze służby u okupanta zbiegło kilkunastu policjantów w tym siemiu dołączyło z bronią do oddziału "Wiary".
Mimo, że dwudniowe walki o Szczekociny nie przyniosły większych efektów wojskowych to działanie miało duże znaczenie polityczne i psychologiczne. Po pierwsze w trakcie bitwy miasto zostało przejściowo opanowane przez partyzantów - pokazując ich siłę i odwagę a po drugie dokonały tego połączone siły partyzanckie co nie było typowym rozwiązaniem. W historii polskiego ruchu oporu akcja została nazwana jako "bitwa o Szczekociny". Za te działania miasto otrzymało Krzyż Partyzancki.

14 stycznia 1945 - rozpoczął się odwrót niemieckich posterunków wojskowych. Od samego rana transporty autobusowe zmierzały głównymi traktami komunikacyjnymi, w tym również ze Szczekocin przez Pilicę do Zawiercia. 

15-16 stycznia 1945 - różne jednostki radzieckiej 5 armii gen. płk Aleksieja Żadowa z I Frontu Ukraińskiego forsowały niemieckie umocnienia na Pilicy w rejonie Szczekocin. Po ciężkich bojach 16 stycznia miasto zostało wyzwolone przez oddział 28 Pułku dowodzonego przez płk Łazienkowa. Zapewne w bojach uczestniczył również II batalion pancerny mjr S. Chochriakowa, który tego samego dnia przejechał przez Mstów i dotarł niespodziewanie do samej Częstochowy.

17 stycznia 1945 - całkowitemu rozbiciu uległy hitlerowskie ugrupowania pod Szczekocinami atakowane przez 31 samodzielny korpus pancerny gen. mjr Grigorija Kuźniecowa pędząc przed sobą przez Lelów, Bystrzanowice i Janów oddziały 48 korpusu pancernego. W Szczekocinach obok wspomnianego niemieckiego 48 Korpusu Pancernego z 304 Dywizji bronił się również wojska z 68 Dywizji i batalion 603 Dywizji do zadań specjalnych. Oprócz kierunku ucieczki w stronę Częstochowy oddziały te uciekały przez Pilicę 

1 maj 1945 - ponownie postawiono w Rynku usunięty przez Niemców pomnik Kościuszki

po 1945 - po wojnie Szczekociny weszły w skład woj. kieleckiego i mimo reformy podziału administracyjnego w l. 50. XX w. pozostało w woj. kieleckim

1950-59 - remont budynku pałacu i pawilonów w kompleksie pałacowym

1975 - 98 - miasto weszło do nowo utworzonego województwa częstochowskiego

1980 - miasto liczyło ok. 4 tys. mieszkańców

listopad 1980 - pożar pałacu niszczy dach i strop górnej kondygnacji

1997 - wmurowanie aktu erekcyjnego pod budowę hali sportowej przy Zespole Szkół, na którą Kuratorium Oświaty w Częstochowie przeznaczyło ok. 600 tys. zł. Po reformie administracyjnej w 1998 r. budowę przejął starosta zawierciański. 

od 1998 - w wyniku nowego podziału administracyjnego kraju Szczekociny weszły do powiatu zawierciańskiego w województwie śląskim

29 marzec 2004 - uroczystość otwarcia hali sportowej przy Zespole Szkół budowanej od 1997 r. na którą przybył m.in. starosta zawierciański Leszek Wojdas. Koszt inwestycji wyniósł ok. 4 mln zł. Jest tu pełnowymiarowa sala gimnastyczna (do piłki ręcznej i nożnej halowej, wymiary: 42m x 24 m). Poprzez opuszczenie kurtyn akustycznych sala zostaje przedzielona na trzy mniejsze. Wydzielone są tu dwa boiska (w poprzek) do koszykówki i... atrakcja dla jurajskich odkrywców: ścianka wspinaczkowa o trzech stopniach trudności. Hala ma stałe nagłośnienie i tablicę elektroniczną. Dodatkowo w budynku są: mniejsza sala pomocnicza (12m x 7m), szatnie, natryski, pomieszczenia pod przyszłe pokoje internatowe (10 pomieszczeń) oraz sauna, solarium i siłownia.

Warto zobaczyć:

W centrum miasta znajduje się prostokątny pl. T. Kościuszki czyli dawny rynek, którego wschodnia pierzeja została później zabudowana, przez co plac uległ zmniejszeniu a kościół św. Bartłomieja stojący niegdyś przy rynku znalazł się poza jego obrębem.

Na pl. T. Kościuszki (w rynku) znajduje się pomnik Tadeusza Kościuszki, postawiony w 1917 upamiętniający bitwę Kościuszki pod Szczekocinami, a po usunięciu w 1941 przez Niemców - po raz drugi 1 maja 1945.

Na tym samym placu stoi ufundowana przez Dembińskich barokowa figurka św. Floriana z pięknym kartuszem z monogramem Franciszka Dembińskiego z 1762 r. 

Przy ul. Senatorskiej [dawna Świerczewskiego - przyp. autora] nr 2, na narożniku naprzeciw kościoła stoi murowany, piętrowy dwyskrzydłowy dawny zajazd zbudowany w stylu klasycystycznym pod koniec XVIII w. później przebudowany (obecnie mieści się w nim Urząd Miasta i Gminy). Na tej samej ulicy pod nr 19 znajduje się murowany budynek dawnej komory celnej z ok. poł. XIX w. (obecnie budynek mieszkalny)

Najcenniejszy zabytek miasta okazały zespół pałacowy  znajduje się we wschodniej części miasta. Można do niego dojść ul. Senatorską stanowiącą aleję dojazdową do kompleksu. Niektóre drzewa w parku przypałacowym to pomniki przyrody: lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy i jesion wyniosły (nr 15/249-1996, nr 15/250-1996 i nr 15/251-1996)

Przy ul. Śląskiej, Lelowskiej, Senatorskiej i Żeromskiego zachowały się dość liczne drewniane domki, charakterystyczne dla zabudowy małomiasteczkowej z przełomu XVIII i XIX w. oraz z XIX w. Na ul. Śląskiej nr 20 (drewn., 1864), 22 (drewn., ok. poł. XIX w., 28 (drewn., ok. poł. XIX w.), 34 (drewn.-mur., poł. XIX w.),  43 (drewn., 1777, przebud. 2 poł. XIX w.), 68 (drewn., 1865), 70 (drewn., 1833), 74 (drewn., 1817), 80 (drewn., 1882) i 82 (drewn., k. XIX w.). Na ul. Senatorskiej nr 13 (drewn., k. XVIII w., przebud. 2 poł. XIX w.), 18 (drewn., ok. poł.XIX w.). Na ul. Żeromskiego nr 47 (drewn., 1901), 53 (drewn., 1897),  78 (drewn., 1888), 121 (drewn., 1882) i 125 (drewn., 1886).

Przy ul. Śląskiej stoi drewniana kaplica z k. XIX w.

Na miejscowym cmentarzu znajduje się murowano-drewniana kaplica i murowane ogrodzenie z bramą, z połowy XIX w.

W mieście stoi też pomnik poświęcony pamięci żołnierzy 8 pułku ułanów Józefa Poniatowskiego

Wśród łąk na prawym brzegu Pilicy znajduje się średniowieczne grodzisko.

Niewątpliwą atrakcją jest rzeka Pilica nad którą leży miasto. Nie dość, że organizowane tu są spływy kajakowe to w okolicy Szczekocin rzęke tą upodobały sobie bobry, które założyły na niej swoje żeremia. Dorzecze górnej Pilicy w okolicy Szczekocin zostało wpisane do sieci ekologicznej Natura 2000, w tym np. ujęte w konwencji Brneńskiej i Dyrektywie Siedliskowej stanowisko języczki syberyjskiej. Obszar między Szczekocinami a Koniecpolem to doliny rzeczne otoczone bagnami i łąkami. Żyje tam wiele gatunków chronionych, między innymi rycyk, krwawodziób, czajka, derkacz, zimorodek, dziwonia czy remiz.

Na miejscu bitwy pod Szczekocinami, na polach Wywła znajduje się kopiec-mogiła poległych w 1794, a na nim krzyż. W Moskorzewie znajduje się niewielki kopiec Kościuszki i symboliczny pomnik w formie trzech kos osadzonych na sztorc. Na sąsiadującym z kopcem drzewie umieszczona została tabliczka informująca, jakoby z tego wzgórza Kościuszko dowodził swoją armią powstańców przeciwko wojskom rosyjskim i pruskim zapisaną w historii jako bitwa pod Szczekocinami. Wg tradycji w czasie nocy  świętojańskiej przy kopcu młodzież pali ogniska na cześć Kościuszki. 

Przez tereny bitwy pod Szczekocinami biegnie żółty szlak Kosynierów poprzez Kopiec Prusaków na polach wsi Gawrony, Kopiec Grochowskiego na polach wsi Wywła - będącym zbiorową mogiłą poległych tu kosynierów i Kopiec Kościuszki na polach wsi Hebdzie.

Na przedmieściach Szczekocin przy drodze do Ołudzy znajduje się wyrobisko miejscowej cegielni. Na Pilicy znajduje się kilka młynów.

Na południowy-wschód od miasta nad Pilicą znajdują się rozległe stawy rybne.

Zobacz także