KONIECPOL i KONIECPOL STARY

Miasto (6,9 tys. mieszk. w 1998) w pow. częstochowskim, woj. śląskim położone na zachodnim krańcu Niecki Włoszczowskiej nad Pilicą przy ujściu do niej rzeki Białki. Miasto posiada obecnie charakter przemysłowy, lokalne centrum administracyjne i ośrodek rolniczy. Fabryka płyt pilśniowych, przemysł maszynowy, chemiczny. Stacja PKP na trasie Częstochowa-Kielce z odgałęzieniem Koniecpol-Kozłów. PKS. Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Koniecpolu-Chrząstowie. Towarzystwo Przyjaciół Koniecpola

Przez Koniecpol biegnie kajakowy szlak wodny po Pilicy ze Szczekocin do Mniszewa.

1136 - pierwsza znana wzmianka o miejscowości Chrząstów [obecnej dzielnicy Koniecpola - przyp. autora], która została wymieniona w bulli papieża Innocentego II jako miejscowość, do której zaczynały się cła i targi arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.

XII w. - prawdopodobnie już wówczas Chrząstów został siedzibą parafii

2 połowa lub koniec XIII w. - w miejscowości Koniecpole powstaje obronna siedziba Koniecpolskich

XIV w. - w źródłach pisanych wymieniana jest wieś Koniecpole. Pierwotna lokalizacja siedziby rodowej Koniecpolskich h. Pobóg znajdowała się jednak w pobliskim Koniecpolu Starym położonym 3 km na północny-zachód od obecnego miasta Koniecpol. Tam tez wznosiła się pierwotna fortalicja tego rodu. Miasteczko leżało na starym trakcie handlowym z Krakowa do Gniezna. Nazwy Koniecpol sporadycznie używano również do określenia Chrząstowa leżącego nieopodal na prawym brzegu Pilicy leżącego na szlaku ze Śląska przez Mstów - Małogoszcz w kierunku Rusi

XV w. – w Koniecpolu na Pilicy istniała kuźnica

16 maja 1443 - w mieście Budzie na Węgrzech król Polski Władysław Warneńczyk na prośbę Przedbora z Koniecpola Starego zezwala na lokację [w miejscu obecnego Koniecpola - przyp. autora] nowego miasta pod nazwą "Nowe Pole" lub "Nowopole" obok znanej już wsi Koniecpole [obecnie Koniecpol Stary - przyp. autora] na lewym brzegu Pilicy naprzeciwko Chrząstowa. Prawdopodobnie przeniesienie miasta w nowe miejsce związane było z niekorzystną dotychczasową lokalizacją z dala od wody. Przedbórz z Koniecpola, kasztelan sandomierski polecił wyznaczyć czworokątny rynek z wychodzącymi z niego ulicami oraz ulokował przy nim kościół parafialny. [Wzmianka z Vademecum Turystycznego R. Bajerlajna podaje błędnie, że Jan Koniecpolski założył Nowopole w 1403 r. Ciekawostką jest, że na mapie regionu z 1968 r. znalazłem zapis jakoby miasto założył w 1403 r. Władysław Jagiełło, spotkałem również wzmiankę, że Warneńczyka prosił o lokacje miasta kanclerz koronny Jan Koniecpolski  - przyp. autora]. Miasto Nowopole lokowane zostało w widłach Białki i Pilicy na skrzyżowaniu dwóch szlaków: z Częstochowy do Kielc i z Krakowa do Piotrkowa 

koniec XV lub pocz. XVI w. - w Chrząstowie Koniecpolscy budują zamek do którego przenieśli swą siedzibę rodową z Koniecpola Starego

XVI w. - za czasów Zygmunta Augusta miasto uzyskało przywilej prowadzenia jarmarków i prawo poboru opłat mostowych. Miasto rozwijało się jako znany ośrodek rzemieślniczy i handlowy, wyspecjalizowany szczególnie w handlu zbożem. Istniały tu cztery cechy zrzeszające kowali, stolarzy, szewców i krawców.

pocz. XVI w. - budowa drewnianego kościoła w Koniecpolu. Istniał tu również szpital-przytułek wraz z drewnianym kościołem p.w. św. Krzyża zlokalizowany prawdopodobnie w miejscu obecnego cmentarza

1511 - w Liber beneficiorum Jana Łaskiego, prymasa i arcybiskupa gnieźnieńskiego odnotowano, że dwór Koniecpolskich znajduje się w Chrząstowie, natomiast we wsi Koniecpol [Stary - przyp. autora] mieści się tylko folwark

1540 - wzmianka o zamku Koniecpolskich w Chrząstowie

połowa XVI w. - dobra rodowe Koniecpolskich zostały podzielone pomiędzy dwóch braci: Mikołaja i Stanisława Przedbora. Pierwszy wymienionych zatrzymał sobie m. in. Koniecpol Stary i Nowy, a drugi - m. in. Chrząstów w województwie sandomierskim oraz Kruszynę i szereg innych miejscowości w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej. Obaj bracia byli dobrymi gospodarzami swoich dóbr i w szczególności bardzo przyczynili się do rozwoju Koniecpola

1542 - staraniom Mikołaja i Stanisława Przedbora Koniecpol zyskał przywileje wydane przez biskupa krakowskiego

1544 - zawalił się kościół p.w. Świętej Trójcy w Chrząstowie wobec czego parafia została przeniesiona do filialnej kaplicy w Koniecpolu Nowym

1550 - staraniem braci Przedbór Koniecpol zyskał kolejne przywileje od biskupa krakowskiego a w Koniecpolu Nowym wybudowany został okazały modrzewiowy kościół

1557 - miasto otrzymało przywilej potwierdzający swobody i ulgi wynikające z przywileju lokacyjnego z 1443 r.

1559 - Zygmunt August wydał dla Koniecpola przywilej poboru mostowego oraz organizowanie czterech jarmarków i targów tygodniowych

1561-72 - drewniany kościół parafialny podobnie jak inne świątynie w dobrach Mikołaja Koniecpolskiego został zamieniony na zbór kalwiński

1563 - miasto dzięki intensywnemu rozwojowi mogło pochwalić się zamieszkiwaniem w nim 40 rzemieślników

1572 - kościół parafialny przywrócono katolikom dzięki staraniom żony Stanisława Przedbora, Elżbiety z Ligęzów Koniecpolskiej i jej syna Mikołaja, który - wychowany przez matkę w duchu katolickim - został księdzem

9 luty 1591 - w Chrząstowie [ob. dzielnica Koniecpola - przyp. autora] urodził się Stanisław Koniecpolski, późniejszy hetman wielki koronny, syn Aleksandra Koniecpolskiego

pocz. XVII w. - zmiana nazwy miasta z dotychczasowej Nowopole na Koniecpol.

1600 - miasto otrzymało przywileje

1603 - wojewoda sieradzki Aleksander Koniecpolski rozpoczyna budowę pałacu w Chrząstowie, którą dokończył jego syn hetman Stanisław Koniecpolski w 1 poł. XVII w. Stanisław uregulował również koryto Pilicy w Chrząstowie oraz otacza miasto murami obronnymi. W tym okresie powstała też tzw. koniecpolska miara zbożowa, stosowana przez pewien czas w centralnej Polsce. 

1618 - dziedzicem Koniecpola został Stanisław Koniecpolski, wybitny wódz a wkrótce później hetman polny koronny 

1629 - Stanisławowi Koniecpolskiemu powierzono obronę wschodnich granic Rzeczypospolitej, przez co zmuszony był do przebywania na tamtych terenach na stałe. Wobec powyższych faktów zakupił tam miasto Brody, gdzie przeniósł z Chrząstowa swą siedzibę.

1632-44 - budowa kościoła parafialnego [wg J. Brandysa i W. Mielczarka budowany w l. 1633-40,  wg J. Borowskiej-Antoniewicz w l. 1633-42, a wg R. Bajerlajna w l. 1632-40 - przyp. autora] z fundacji hetmana Stanisława Koniecpolskiego jako wotum za odzyskanie wolności z niewoli tureckiej

29 czerwca 1644 - arcybiskup gnieźnieński Maciej Łubieński w obecności Stanisława Koniecpolskiego, jego syna Aleksandra oraz marszałka dworu, hetmana Stanisława Oświęcima dokonał konsekracji kościoła parafialnego 

1646 - w Brodach umiera hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski pozostawiając syna Aleksandra Koniecpolskiego

1657 - w czasie wojny szwedzkiej miasto silnie ucierpiało

1673 - król Jan III Sobieski, aby wesprzeć mieszczan z Koniecpola wydał przywilej zwalniający ich ze wszystkich powinności [wg R. Bajerlajna w 1674 r. - przyp. autora] 

1682 - olbrzymi majątek po umarłym bezpotomnie Stanisławie Koniecpolskim [synu Aleksandra i wnuku hetmana Stanisława Koniecpolskiego] w tym Koniecpol odziedzicza Jan Aleksander Koniecpolski [późniejszy wojewoda sieradzki i bracławski oraz założyciel Janowa k. Złotego Potoku - przyp. autora]

1708 - podczas wielkiej wojny północnej między Koniecpolem Starym a Radoszewnicą doszło do bitwy stronników króla Stanisława Leszczyńskiego ze zwolennikami Augusta II Sasa (Mocnego) zwycięskiej dla tych pierwszych. Był to należący do rzadkości przykład bratobójczej walki zwolenników dwóch pretendentów do tronu

1719-54 - w 1719 bezpotomnie umiera Jan Aleksander Koniecpolski a miasto na 35 lat przechodzi w ręce rodu Lubomirskich

1754 - pożar miasta

1754-96 - miasto przechodzi w ręce Czapskich

1767 - budowa kaplicy wchodzącej w skład zespołu pałacowego

koniec XVIII w. - Michał Czapski dokonał gruntownej przebudowy pałacu oraz założył park pałacowy

24 października 1795 - po III rozbiorze Polski granica państwa pruskiego (Nowy Śląsk) i rosyjskiego przebiegała nieco na południe od Koniecpola, przy czym miasto znalazło się w zaborze rosyjskim. Już przed rozbiorami Koniecpol znajdował się w miejscu zbiegu granic trzech województw. Przepływająca między Koniecpolem i Chrząstowem Pilica była granica między województwem sieradzkim (z Koniecpolem Starym i Nowym) i województwem sandomierskim (z Chrząstowem). Na południe od Koniecpola i Chrząstowa po obu stronach rzeki rozciągał się obszar województwa krakowskiego

1796 - po śmierci wojewody malborskiego Michała Czapskiego Koniecpol przeszedł w ręce Potockich, a budowę pałacu dokańcza Aleksander Potocki

przed 1828 - Michał Potocki założył miejscowy cmentarz

1829 - budowa kaplicy cmentarnej przez Michała Potockiego [wg J. Borowskiej-Antoniewicz miało to miejsce w 1828 r. zaś folder wydany przez Urząd Miasta informuje o fundacji kaplicy przez Joannę Potocką - przyp. autora]

1833 - z inicjatywy Banku Polskiego wybudowana została tu pudlingarnia (zakład produkujący wyroby żelazne dzięki zastosowaniu siły napędu wodnego) przy której powstała hamernia wyrabiająca miedziana blachę

1835 - budowa szpitala miejskiego

1841 - w Chrząstowie przebywał 20-letni wówczas Cyprian Norwid

2 poł. XIX w. - budowa synagogi

luty-marzec1863 - okoliczne tereny były ośrodkiem koncentracji oddziałów powstańczych

24 maja 1863 - tego dnia do Chrząstowic przybył i zatrzymał się na nocleg w pałacu hrabiego Potockiego oddział powstańczy pod dowództwem mjr J. Oksińskiego. w tym czasie mjr Bendkowski, podkomendny generała Czengerego ruszył w pościg za Oksińskim

25 maja 1863 - nad ranem oddział mjr Józefa Oksińskiego przekroczył rzekę Pilicę i zajął Koniecpol. Oddziały powstańcze Lütticha i de la Croix zajęły cmentarz i sąsiedni pagórek. Obrona zakładu przypadła w udziale prawemu skrzydłu mjr Oksińskiego. Oddział de la Croix przeszedł w tym czasie na tyły wroga. Atak nieprzyjaciela nastąpił o godzinie 16:30 uderzeniem na prawe skrzydło, którego bronił oddział kpt Możniewskiego. Powstańcy przez dwie godziny wytrzymali napór wojsk nieprzyjacielskich przez co wróg nie widząc możliwości załamania obrony przypuścił atak na lewe skrzydło bronione przez oddział mjr Lütticha. Oksiński w porę rozpoznał strategię przyjętą przez nieprzyjaciela i wysłał na lewe skrzydło dodatkowe wsparcie w postaci półtora plutonu strzelców. jednocześnie sam przeszedł most z zamiarem dokonania kontrofensywy na lewe skrzydło wroga. Udany manewr spowodował, że powstańcy zaczęli przeważać na tym skrzydle a wojska rosyjskie aby utrzymać swoje pozycje zostały zmuszone do zaniechania planowanego ataku na na lewe skrzydło i przerzucenia wojsk na prawe atakowane przez powstańców skrzydło. Przegrupowanie sił pozwoliło na wdarcie się nieprzyjacielowi na lewy brzeg rzeki i zajęcie miasta. Atak ten został okupiony jednak dużymi stratami po stronie Rosjan, głównie dzięki zniszczeniu mostu przez kosynierów. Wdarcie się wojsk rosyjskich do miasta tylko zagrzało oddziały powstańcze do jeszcze bardziej zaciętej walki. Do ataku na miasto przystąpili kosynierzy, którzy wyparli z niego Rosjan. Zajęcie miasta przez kosynierów nie trwało długo, gdyż wojska carskie ponownie zaatakowały i ostatnim wysiłkiem ponownie zajęły Koniecpol. W tej sytuacji powstańcy z Oksińskim na czele rozpoczęli odwrót w kierunku Złotego Potoku. Straty w tej bitwie po stronie Rosjan wyniosły 146 zabitych i ponad 100 rannych. 

lipiec 1863 - rejon Koniecpola stał się miejscem przegrupowania oddziału powstańczego pod dowództwem płk Zygmunta Chmieleńskiego. Przebywał tu około trzech tygodni w celu odzyskania pełnej sprawności bojowej

4 ćw. 1863 - w miejscowym szpitalu leczył się z ran powstaniec Adam Chmielowski - późniejszy święty Brat Albert

1870 - za pomoc udzielaną powstańcom styczniowym dekretem cara z 13 lipca 1869 Koniecpol podobnie jak wiele innych okolicznych miejscowości utracił prawa miejskie

4 św. XIX w. - przebudowa pałacu Koniecpolskich

1879 - wielki pożar niszczy miasto i przyczynia się do wyhamowania dalszego jego rozwoju mimo opracowania projektu odbudowy miasta na bazie domów murowanych

1883 - w mieście zbudowano hutę żelaza

koniec XIX w. - w Koniecpolu zauważalny był odpływ mieszkańców, którzy przenosili się do Zawiercia i Dąbrowy [Górniczej - przyp. autora] gdzie intensywnie rozwijał się przemysł

1911 - ukończono linię kolejową z Częstochowy do Kielc prze Koniecpol

1927 - odzyskanie praw miejskich

1929 - rozbiórka starego szpitala zniszczonego w pożarze w 1879 r. i założenie w jego miejsce skweru

1939-45 - w latach okupacji Koniecpol stracił ok. 50% ludności (ok. 2 tys.) Ucierpiały znacznie również zabudowania miejskie. W rejonie miasta działalność partyzanckich oddziałów GL, AL i AK

1939 - w Koniecpolu okupant hitlerowski utworzył getto, do którego zwożeni byli Żydzi m.in. z Janowa i Złotego Potoku

22 maja 1944 - w nocy ok. godz. 23:30 oddział partyzancki BCh "Wiary" wysadził w powietrze wojskowy pociąg wiozący ze Skarżyska w kierunku Częstochowy broń i amunicję. Akcja miała miejsce w lesie pomiędzy Koniecpolem a Żelisławicami. W jej wyniku zniszczona została lokomotywa i 5 wagonów. ginęło tez kilkunastu żołnierzy niemieckich. Oddział partyzancki zdobył 40 fur amunicji i broni oraz sporą ilość żywności.

1945 - pożar całkowicie strawił pałac Koniecpolskich wraz z cennymi zbiorami

16 styczeń 1945 - batalion czołgów mjr Siemionowa Chochriakowa z 54 brygady pancernej Armii Radzieckiej sforsował na północ od Koniecpola niemieckie umocnienia na Pilicy i ruszył dalej w kierunku Częstochowy

po 1945 - po wojnie wzrosło gospodarcze znaczenie miasta z powodu budowy kilku znaczących dla regionu zakładów

1953 - budowa Koniecpolskich Zakładów Płyt Pilśniowych

1958-61 - rekonstrukcja pałacu i przebudowa jego wnętrz

1967 - miasto miało 5,5 tys. mieszkańców

1975 - remont pałacu Koniecpolskich. W tym samym roku spychacz zrównuje z ziemią stożkowate grodzisko-relikt po średniowiecznej siedzibie Koniecpolskich w Koniecpolu Starym.

czerwiec 1975 - Koniecpol został włączony w obszar województwa częstochowskiego z dotychczasowego kieleckiego

1980 - w Koniecpolu odnotowano 7 tys. mieszkańców

1998 - Koniecpoli liczył 6,9 tys. mieszkańców

Warto zobaczyć:

W centrum miasta znajduje się czworoboczny lokacyjny rynek z wybiegającymi z jego naroży ulicami. Zabudowa rynku pochodzi głównie z XIX w. W Rynku pod nr 14 stoi parterowy dom mieszkalny z poł. XVII w. przebud. w poł. XIX w. z pięknie sklepiona sienią wejściową a pod nr 32 dom z 1 poł. XIX w.

Pomiędzy Rynkiem a brzegiem Pilicy od strony północno-wschodniej znajduje się zespół kościoła parafialnego p.w. św. Trójcy z 1644 r. 

Neogotycka kaplica cmentarna św. Mikołaja z 1829 r. [niektóre źródła błędnie podają datę budowy - 1617 r., wg J. Borowskiej-Antoniewicz miało to miejsce w 1828 r. - przyp. autora] fundacji Michała Potockiego [folder wydany przez Urząd Miasta informuje o fundacji kaplicy przez Joannę Potocką - przyp. autora] pełniąca funkcje grobu rodzinnego. Kaplica została wzniesiona na miejscu wcześniejszego kościoła, z którego ołtarz został przeniesiony do jej wnętrza. Nad wejściem znajduje się krucyfiks z XVII w.

Fragment murów obronnych z XVI w. i baszty zbudowanych przez hetmana wielkiego koronnego S. Koniecpolskiego [starsze przewodniki podają traka informację, jednak chodzi tu o część zespołu kościoła parafialnego - przyp. autora]. 

Na południe od kościoła parafialnego w pobliżu mostu na Pilicy w miejscu szpitala, w którym w 1863 r. leczył się ranny powstaniec Adam Chmielowski (późniejszy święty Brat Albert) ustawiono kamień upamiętniający te wydarzenia

Synagoga, później zamieniona magazyn GS, murowany z 2 poł. XIX w.

Przy ul. Chrząstowskiej stoi murowana kaplica z końca XIX w., a przy ul. Kościuszki kaplica z XIX w.

W mieście znajduje się wiele domów stanowiących żywe świadectwo starej zabudowy, w tym: 

• na ul. Chrząstowskiej nr 8 (drewn.,  2 poł. XIX w.) i nr 17 ( pocz. XX w.), 
• na ul. Kościelnej nr 11 (drewn. z k. XIX w.), 
• na ul. Kościuszki nr 2 (z k. XIX w.), nr 4 (drewn. z pocz. XX w.), nr 6 (drewn. z pocz. XX w.) i nr 23 (drewn.z 2 poł. XIX w.)
• na ul. Mickiewicza nr 17 (drewn. z poł. XIX w.), nr 29 (drewn. z przeł. XIX i XX w.) i nr 37 (drewn. z przeł. XIX i XX w.)
• na ul. Partyzantów nr 23 (drewn. z przeł. XIX i XX w.)
• na ul. Żeromskiego nr 46 (drewn. o cechach dworku folwarcznego z XVIII w.)

Na przedmieściu Chrząstów wznosi się najcenniejszy zabytek Koniecpola - zespół pałacowo-parkowy Koniecpolskich wraz z kościołem św. Michała Archanioła. W Chrząstowie na terenie zespołu pałacowego znajduje się również Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji, oferujący noclegi w domkach campingowych i na polu namiotowym oraz organizujący liczne imprezy kulturalne i sportowe. Ośrodek posiada m.in.: muszlę koncertową, stadion sportowy, boiska do siatkówki i koszykówki, kort tenisowy, strzelnicę, kąpielisko z brodzikiem dla dzieci, plac zabaw przystań i wypożyczalnię kajaków oraz urządzenia rehabilitacyjne.

Nawiązując do wypożyczalni i przystani kajaków nie można zapomnieć o niewątpliwej osobliwości miasta jaka jest rzeka Pilica. Walorem tej stosunkowo dużej rzeki jest jej czystość, która w obecnych czasach zasługuje na szczególną uwagę. Dzięki zachowaniu niemal naturalnego stanu tej malowniczej rzeki jest ona miejscem uwielbianym przez wędkarzy. Upodobały sobie ją również licznie w niej występujące bobry. Pilicą prowadzi kajakowy szlak wodny będący jedną z największych atrakcji tego miasta.

W Koniecpolu Starym 3 km na północny-zachód od Koniecpola znajduje się pozostałość średniowiecznego zamku Koniecpolskich

Ok. 5 km na pn. zach. od miasta znajduje się rezerwat Borek

Na północ od miasta w dolinie rzeki Pilicy założono wiele stawów rybnych

Na wschód i północny-wschód od miasta w widłach czystych rzek Pilicy i Zwleczy znajduje się pokaźny kompleks leśny

Zobacz także