CZĘSTOCHOWA

Miasto na prawach powiatu i powiatowe (d. wojewódzkie) (258 tys. mieszk.) nad Wartą, Kucelinką i Stradomką, na skraju Wyżyny Wieluńskiej, Częstochowskiej i Progu Herbskiego. Huta żelaza "Częstochowa", koksownia, przemysł włókienniczy (wełniany, bawełniany, lniarski), metalowy, materiałów budowlanych, szklarski, papierniczy, spożywczy, fabryka zapałek; wyrób dewocjonaliów. Ważny węzeł kolejowy, lotnisko (sezonowe). Średnia wysokość 260 m. n.p.m. z dwoma wzniesieniami: Górą Ossona – 305 m. n.p.m. i Jasną Górą 286 m. n.p.m. Od wschodu miasto graniczy z kuestą jurajską a od północy z moreną czołową pozostałą po II ? zlodowaceniu. W północno-zachodniej części miasta zaczynają się Kawie Góry z najwyższym wzniesieniem 297 m. n.p.m. Siedziba metropolii Kościoła rzymskokatolickiego. 

Największy w Polsce ośrodek kultu religijnego katolików (pielgrzymki) - Jasna Góra. Liczne zabytki, muzea, teatr, filharmonia. Ważny węzeł komunikacyjny - PKP, PKS, droga krajowa nr 1, lotnisko sportowe - doskonała baza wypadowa w północne tereny Jury oraz południowe tereny Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Początki biorą tu szlaki: Orlich Gniazd, Jury Wieluńskiej, Architektury Drewnianej i Walk 7. Dywizji Piechoty, Transjurajski Szlak Konny, szlaki rowerowe - Orlich Gniazd, Zygmunta Krasińskiego, Dębowcówka i Olsztyński

Warto zobaczyć:

Do pozostałości starej lokalizacji miasta należy zaliczyć Rynek Starego Miasta obecnie mocno zniekształcony i pozbawiony dawnej zabudowy. Rynek ten położony był w miejscu obecnego obszernego placu nieopodal kościoła św. Zygmunta (na pn.). Zabudowa starego miasta otoczona była murami obronnymi, z których oprócz odkrytego koło wspomnianego kościoła fragmentu bramy (baszty) nie pozostał żaden ślad. Fundament baszty bramnej zabezpieczono i uwidoczniono w jezdni oraz ułożono trwały napis "Baszty miejskie z pocz. XVI w.". Mury miejskie wzniesione zostały między 1502 i 1531, czyli między potwierdzeniem przywileju miejskiego przez króla Aleksandra Jagiellończyka i informacją o istnieniu bramy miejskiej. Całe założenie obejmowało obszar o kształcie owalu między dzisiejszymi ul. Przesmyk, Krakowską, Warszawską i Spadek, a korytem rzeki Warty. W 1643 podczas najazdu z pobliskiego Śląska mury te zostały zniszczone. W czasie "potopu" szwedzkiego nie stanowiły już żadnej wartości militarnej w wyniku czego w 1660 zostały ostatecznie rozebrane. Wracając do samego rynku, to wiadomo, iż na nim lub w jego sąsiedztwie istniał stary ratusz z XV w. przebudowany w XVI w. w stylu renesansowym. Budynek ten uległ spaleniu w 1812, a w końcu został ostatecznie rozebrany. Do czasów II wojny światowej istniała jeszcze pierzeja zachodnia rynku, ale została ona wyburzona przez okupanta niemieckiego. W 1981 w tym miejscu wybudowano pawilon handlowy. Ze starej zabudowy Rynku zachowały się jedynie dwa budynki. Pierwszy (nr 31) pochodzący z XVII w. stoi w pobliżu kościoła. Posiada ciekawy łamany dach. Jest to budynek dawnej karczmy przebudowanej w XVIII w. Drugi dom (nr 18) pochodzi z 1619. Wg niektórych źródeł w nim do 1812 mieścił się ratusz, a później synagoga. Budynek ten posiada bardzo ciekawe piwnice. W domach otaczających dawny rynek można jeszcze oglądać zachowane ślady starych budynków ocalałe ze zniszczeń dokonanych przez Niemców podczas likwidacji mieszczącego się tu w czasie ostatniej wojny getta żydowskiego.

Przed kościołem św. Zygmunta rozciąga się pl. Daszyńskiego - dawny Nowy Rynek - stanowiący obecnie ważny węzeł komunikacyjny prowadzący do alei Najświętszej Marii Panny. Na północ od tego placu odchodzi ul. Berka Joselewicza /pot. Berka/, która ostatnio zyskuje na popularności ze względu na swój kameralny i specyficzny klimat. Dawniej zamieszkiwana jak cała okolica przez średnio zamożną ludność pochodzenia żydowskiego a w oficynach również przez biedotę. Przy niej d. mieścił się "Haftoplis" - zakład, w którym plisowano materiały, obciągano materiałem guziki i wykonywano hafty. Obecnie przy tej ulicy mieści się m.in. pod nr 12 Hotel Wenecki /z 1999 r./ oraz wiele gustownie urządzonych i oryginalnych sklepików: z prezentami, z ambitnymi płytami, z meblami z Indonezji, z orientalnymi ubraniami, z antykami, z kawą i herbatą /drugi w Polsce po Krakowie/, z przyprawami świata,  itp. Opis ciekawostek:

• nr 1 - w podwórzu kamienicy urzekająca, drewniana galeria z małymi okienkami
• nr 7 - nowoczesna konstrukcja współczesnej kamienicy z 1999 r.
• nr 8 - kamienica o najbardziej ozdobny frontonie, jednak obecnie /2004/ zaniedbana
• ulica stanowiła scenerię do dwóch filmów dokumentalnych: "Miałam szczęście" Elżbiety Zielińskiej de Mundlak /prawnuczki wielkiego nadrabina Nachuma Asza, który w latach 1889-1936 stał na czele gminy żydowskiej/ w reż. Mirona Bilskiego oraz "Wtedy będziesz człowiekiem"  w reż. Michała Trepki, który opowiada o Zygmuncie Rolacie -przeżył likwidację częstochowskiego getta i dziś mieszka w Nowym Jorku/

Na południe od kościoła św. Zygmunta przy ul. Krakowskiej 15/17 wznosi się charakterystyczna archikatedra p.w. św. Rodziny

Aleja NMP to centralny trakt komunikacyjny miasta. Z jednej strony ulica ta zamyka się widokiem wspomnianego klasztoru na Jasnej Górze a z drugiej widnieje mniej efektowna fasada kościoła św. Zygmunta. Plac przed tym kościołem w minionych wiekach aż do początku XIX w. spełniał rolę obszernego cmentarza. Przy Alei NMP pod nr 19 mieści się d. budynek pierwszego w Częstochowie teatru miejskiego (ob. bank PKO BP) założonego przez Teofila Zapałkiewicza. Na rogu al. Wolności i Alei NMP przed wojną istniała słynna cukiernia Jackowskiego. Pod nr 23 przed wojną istniała inna słynna cukiernia rodziny Gospodarek

Idąc dalej alejami na placu Biegańskiego natrafiamy na dwa interesujące zabytki. Po pd. stronie widać obszerny budynek ratusza mieszczący obecnie (od 1960) interesujące i chyba najbardziej "jurajskie" Muzeum Okręgowe. Sam budynek ratusza powstał w 1828 w wyniku połączenia się Częstochowy i Częstochówki w jedną organizację miejską. W 2006 r. w wyniku przeprowadzonego remontu udostępniony został wstęp na wieżę ratuszową z przeszkloną całoroczną platformą widokową na miasto. Nieopodal przy al. NMP 47 oddział wspomnianego Muzeum - Galeria Malarstwa. Naprzeciwko ratusza po drugiej stronie alei wznosi się ciekawy architektonicznie kościół św. Jakuba. W pobliżu w budynku przy ul. Kilińskiego w okresie okupacji niemieckiej mieściła się siedziba gestapo. 

Na północ od pl. Biegańskiego odbiega ul. Henryka Dąbrowskiego przy której znajdują się m.in. Sąd i Prokuratura a od 2004 r. również ZUS. Przy niej warto znać również budynki:

• folwark rodziny Zawadów, w którym właściciele prowadzili szkołę ogrodniczą, będącej drugą po warszawskiej placówka tego typu w zaborze rosyjskim. Po II wojnie światowej w tym miejscu funkcjonowała lecznica, jednak niszczejący budynek postanowiono zastąpić nowym na potrzeby szpitala zakaźnego. Ostatecznie z powodu braku zapotrzebowania na tego typu ośrodek niedokończony budynek został zakupiony przez ZUS. 
• Za szpitalem zakaźnym ul. Dąbrowskiego pierwotnie kończyła się bramą prowadząca do koszarów /dzisiejsza Politechnika/. Długi na 400 metrów gmach zbudował właściciel tutejszych gruntów ogrodnik Karol Zawada, z myślą o zarobku na wynajmie wojskom carskim. Konkretnie - 7. pułkowi strzeleckiemu. W przededniu odzyskania niepodległości rodzina Zawadów przekazała koszary rodzącemu się państwu. W 20-leciu międzywojennym na Zawadach - bo tak nazywano dzielnicę, przechrzczoną w 1966 roku na Tysiąclecie - stacjonował 27. pułk piechoty. Podczas hitlerowskiej okupacji koszary zamieniono na Stalag 367 dla Rosjan i Włochów. Śmierć 15 tysięcy tysięcy jeńców upamiętnia tablica wmurowana w ścianę budynku dzisiejszej Politechniki. Znajdujący się obok cmentarz wojenny zlikwidowano, a ekshumowane ciała włoskich jeńców przewieziono do rodzinnego kraju. W 1948 r. w budynkach koszarów ulokowano powołana trzy lata wcześniej Wyższą Szkołę Administracyjno-Handlową, która w 1960 r. z przyczyn politycznych została zlikwidowana a budynek przejęła Politechnika. Uczelnia w niewielkim stopniu przekształciła imponującej długości budynek: dodała przed głównym wejściem charakterystyczny daszek, ostatnio wykonała również na ostatniej kondygnacji półkolisty wykusz.
• nr 5 - w kamienicy mieściła się słynna przed wojna cukiernia Gospodarków
• nr 14 - w kamienicy od 1907 mieścił się "zakład naukowy męski" 8-klasowy z kursem gimnazjum filologicznego, prowadzony przez Bagieńskiego. Budynek ten znany był także jako siedziba wielce zasłużonego dla miasta Towarzystwa Śpiewaczego "Lutnia". Dziś kształcą się tu studenci Wydziału Wychowania Artystycznego WSP
• budynek narożny z ul. Jasnogórską - dawna cerkiew garnizonowa p.w. św. Mikołaja, służąca carskim oficerom z koszar mieszczących się na końcu ul. Dąbrowskiego. W latach 1945-65 koncertowała w nim orkiestra symfoniczna, zanim otrzymała gmach przy ul. Wilsona. Za II Rzeczpospolitej funkcjonowało zaś kino "Świt". Społeczność prawosławna odzyskała skonfiskowany w latach 20-tych budynek w 1991 roku. I sprzedała go, decydując się na budowę nowej cerkwi (na rogu ul. Śląskiej i Kopernika). 
• nr 30 - d. Dom Aktora wzniesiono w 1958 roku jako dowód troski o artystów miejscowego teatru. Był to pierwszy tego rodzaju dom w Polsce

Podążając alejami w stronę Jasnej Góry wznoszącej się nad miastem mijamy budynek nr 56, na ścianie którego umieszczono tablice upamiętniające miejsce walki młodzieży polskiej z carskim zaborcą o zachowanie języka polskiego w szkole. Budynek ten obecnie jest siedzibą liceum, ale powstał w l. 1859-62 jako klasztor Mariawitek. Skasowany został po 1863. W al. NMP na odcinku od pl. Biegańskiego po parki jasnogórskie występuje tylko jeden cenny obiekt: kościół Najświętszej Marii Panny z XIX w.

U podnóża Jasnej Góry rozciągają się dwa parki założone w 1828 o powierzchni 22 ha. Po prawej park im. 3 Maja o pow. 6 ha z pomnikiem Stanisława Moniuszki autorstwa Stefana Policińskiego z 1958, który stoi na cokole starszego pomnika Kazimierza Pułaskiego zburzonego przez Niemców. W parku tym rosną pomniki przyrody : dąb szypułkowy (nr 1/1 - 1994) posadzony w 1916 dla uczczenia 125 rocznicy Konstytucji 3 Maja i klon jawor (nr 1/2 - 1996).

Po lewej park im. Stanisława Staszica o pow. 5,6 ha. Kryje się w nim m. in. dwunastoboczny budynek z 1909 mieszczący obecnie obserwatorium astronomiczne częstochowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Na fasadzie tego budynku widnieje zegar słoneczny. Umieszczono w nim Pomnik Stanisława Staszica z 1974 wg proj. Pawła Malińskiego. W parku znajduje się pomnik przyrody - klon pospolity (nr 1/3 - 1994) oraz pawilon wystawowy Muzeum Górnictwa Rud Żelaza.

Największy zabytek miasta to zespół klasztorny na Jasnej Górze (293 m n.p.m.). Właściwie dzięki niemu miasto to zasłynęło na całym świecie i z nim od ponad 600 lat przeplata się historia miasta. 

Na południe od klasztoru ciągnie się ul. Siedmiu Kamienic przy której wnosi się zespół zabytkowych kamienic z XIX w. Przy niej stoi również zagroda włościańska i nowoczesny szklany gmach Akademii Polonijnej. Faktycznie przy tej ulicy wznosi się 11 zabytkowych kamienic, z czego nr 15, 17, 19, 21, 23, 25 i 27 pochodzą z okresu lokacji Rynku Jasnogórskiego (l. 20-te XIX w.), którego stanowiły południową pierzeję. Z połowy XIX wieku pochodzą  pozostałe kamienice. W l. 20-tych XX w. zamurowane zostały podcienia tych kamienic i urządzono w nich sklepy. Do 60-tych lat XX w. na ulicy funkcjonowały kramy. Opis poszczególnych domów:

• nr 9 - kamienica Wojciecha Jaśkiewicza z 1848 - ze względu na odległość budynku od klasztoru i z tego tytułu małe zyski z obsługi pątników na przełomie XIX i XX w. wynajęta na koszary
• nr 11 - kamienica z poł. XIX w., dawniej piekarnia Henryka Salwy, obecnie /2004/ własność byłego wicepremiera RP Marka Pola. Niestety kamienica jest silnie zniszczona
• nr 13 - kamienica z poł. XIX w., ob. mieści czynną w sezonie letnim Karczmę Abstynent
• nr 15 - kamienica z ok. 1829 r. w okresie międzywojennym mieściła się tu znana kawiarnia Pod Orłem. po wojnie kawiarnia została zamieniona na restaurację Zagłoba, a obecnie jako własność sióstr zakonnych mieści sklep z dewocjonaliami. Przez pewien czas jej właścicielem był Teofil Zapałkiewicz, który w swojej kamienicy w Alejach NMP nr 19 założył pierwszy w Częstochowie teatr miejski. Dom pierwotnie posiadał podcienia, które w l. 20-tych XX w. zostały zamurowane
• nr 17 - kamienica z 1829 r. Prawdopodobnie w niej w 1935 r. urodziła się poetka Halina Poświatowska. Przed wojna mieścił się tu Hotel Krakowski. Na przełomie XX i XXI w. przeprowadzono remont dzięki któremu m.in. odnowiono piękną drewnianą bramę i odkryto zamurowane palenisko-kominek. Ponoć po upadku powstania warszawskiego w tej kamienicy działała główna radiostacja AK, a przez jakiś czas ukrywali się w niej dwaj angielscy lotnicy.
• nr 19 - kamienica z 1829 r. - od strony podwórka nad bramą urokliwa drewniana weranda
• nr 21 - kamienica z 1829 r. - w niej 1 września 1901 r. rzeźbiarz Józef Baltazar Proszowski otworzył Salon Artystyczny, w którym wystawiał prace artystów warszawskich i częstochowskich oraz swoje własne. Zmarł w 1906 pozostawiając wykonaną własnoręcznie dekorację fasady domu. Obecnie mieści restaurację Pod Aniołami (nazwa od malowideł na frontonie budynku przedstawiającego anioły, putta, maszkarony, delfiny i gryfy). Na podwórku neobarokowa fontanna podtrzymywana przez trytony. Wejścia do jednej z oficyn strzeże lew. 
• nr 23 - kamienica Jana Muszyńskiego z 1828. Ostatnia przedstawicielka rodziny Antonina jako siostra zakonna przekazała dom siostrom nazaretankom, które przebudowały elewację w stylu neoklasycystycznym a podwórko zabudowały oficynami. Do 1950 siostry prowadziły tu sierociniec a później przedszkole (do dziś). W 2004 r. siostry wybudowały nową oficynę z mansardowym dachem i podcieniami.
• nr 25 - kamienica z 1829 r. - nad bramą widnieje Oko Opatrzności namalowane w poł. XIX w. na drewnianej tablicy. Obecnie po odnowieniu front kamienicy zyskał nową kolorystykę.
• nr 27 - ostatnia z najstarszych kamienic przy tej ulicy /z 1829 r./. Obecnie /2004/ własność rodziny Włosińskich - rodziny d. sławnych farmaceutów, których część wyposażenia apteki znajduje się w krakowskim Muzeum Farmacji. Na parterze kamienicy mieści się obecnie apteka a w podwórzu bar dla pielgrzymów
• nr 29 - kamienica narożna z ul. św. Barbary. Najokazalsza i najmłodsza /z 1850 r./ na ul. Siedmiu Kamienic zbudowana przez Leopolda i Barbarę Mężnickich. Spadkobiercy budowniczych przekazali dom Paulinom z Jasnej Góry. W l. 1887-1902 mieszkał w niej malarz Pantaleon Józef Szyndler. W 1923 r. urodziła się tu  Ludmiła Mężnicka, sławna jako Marjańska. Jej dziad, Leopold Meznik, wychowanek konserwatorium wiedeńskiego, do połowy dziewiętnastego stulecia prowadził jasnogórski zespół muzyczny i chóralny. Zaś Marjańska została poetką (w latach 1993-96 prezesowała nawet Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich). Charakterystyczny potężny dach z wysuniętym okapem. Na piętrze w narożniku sklepiona nisza mieszcząca neobarokową, drewnianą figurę św. Barbary z poł. XIX w.

Na pd. od Jasnej Góry przy ul. św. Barbary 51 wznosi się kościół parafialny p.w. św. Andrzeja i Barbary

Od północy Jasnej Góry znajduje się Rynek Wieluński, przy którym stoi kościół filialny p.w. Pana Jezusa Chrystusa Konającego

Przy ul. św. Rocha - kościół cmentarny św. Rocha i Sebastiana. Obok znajduje się zabytkowy cmentarz św. Rocha z poł. XVII w. założony jako rzymsko-katolicko-prawosławny. Powiększony został w poł. XVII w., w 1737, pod koniec XIX w. i w 1980 r. Na tym cmentarzu najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1841 r.

Przy ul. Rolniczej w północnych dzielnicach miasta istnieje zabytkowy cmentarz Kule powstały w 1880

Przy ul. Złotej istnieje obecnie nieczynny cmentarz żydowski (kirkut) z 1799. Ostatniego pochówku dokonano tu 1 1970, zaś najstarszy nagrobek pochodzi z pocz. XIX w.

Przy al. Sienkiewicza w 1921 wzniesiono Grób Nieznanego Żołnierza. Obecny pomnik pochodzi z modernizacji wg proj. Włodzimierza Ściegiennego w 1967. Z dawnego założenia zachowała się płyta.

Oprócz wspomnianych wyżej pomników wymienić należy również: Pomnik Henryka Sienkiewicza z 1973 (proj. Stefan Policiński), Pomnik Poległych w Obronie Ojczyzny z 1986 (ul. Sobieskiego, proj. Wincenty Kućma) i Pomnik Chrystusa Braterstwa Między Narodami z 1992 (al. Jana Pawła II/al. Wojska Polskiego, proj. Romano Buffagni).

Przy al. Wolności przecinającej al. NMP znajduje się nowoczesny w architekturze dworzec kolejowy otwarty oficjalnie w 1996 r.. Nieopodal obecnego szklanego dworca po drugiej stronie torów stoi budynek d. szaletu - jedyna dziś pozostałość po pierwotnej XIX-wiecznej zabudowie dworca. 

Złota Góra - w obrębie Częstochowy. Podczas okupacji na Złotej Górze mieścił się obóz jeniecki, początkowo tylko dla Polaków, później dla Rosjan, a w końcu od 1943 r. dla włoskich jeńców wojennych. W wykopie drogowym w pobliżu najwyższego wzniesienia góry (281 m. n.p.m.) jest umiejscowiona płyta pamiątkowa na cześć dziesięciu tysięcy ofiar faszyzmu, którzy zginęli w tym obozie. Buł to jeden z dwóch obozów jenieckich w Częstochowie, które stanowiły “Stalag nr 367”. Drugi obóz był w dawnych koszarach rosyjskich z okresu zaborów w dzielnicy Zawady przy ul. H. Dąbrowskiego 79. Łącznie zginęło w tych obozach około 20 tysięcy jeńców (głównie Francuzów, Włochów i Rosjan. Na zboczach Złotej Góry jest kilka czynnych wapienników. Od strony zachodniej na Złotej Górze są kamieniołomy wapienia jurajskiego: “Saturn”, “Adam”, “Calcium” i “Emilia”.

Przełom Warty pod Częstochową. - idąc przełomem wzdłuż biegu rzeki ok. 1 km za Bolkową Skałą strome zbocze doliny porośnięte jest lasem gł. szpilkowym. Sięga on samego dna jaru zwanego Piekiełkiem, długiego na kilkaset metrów i biegnącego w kierunku pn. Zbaczając z trasy, ścieżką biegnącą dnem jaru można dotrzeć do drogi Częstochowa - Mstów. Pół kilometra dalej za jarem znajduje się krótki wcios, którego zbocza i brzegi pokryte są licznymi, ale niewielkimi skałkami. Od strony wschodniej nad wspomnianym wciosem wznosi się wzgórze Babiak, na którym masowo występują dziewięćsił bezłodygowy, zawilec wiekokwiatowy i goryczka orzęsiona. Odtąd przełom Warty znacznie się zacieśnia (najwęższy odcinek przełomu). Od pd. góruje wzgórze Gąszczyk z grodziskiem a od pn. wzniesienia jaskrowskie. W tym miejscu kończy się uregulowane koryto rzeki, która odtąd czasami płynie nawet po skalistym dnie. Przypuszcza się, że tu znajdował się dział wodny między Pra-Wartą i Pra-Pilicą, przez którą miały się przelać z zachodu na wschód polodowcowe wody Warty. Wartki prąd oraz przetaczanie wód przez kamienne dno świadczyć mogą, że proces przełomowy trwa do dziś. Około 1 km na wsch. od wzgórza Babiak w pobliże koryta Warty zbliża się stromy i wysoki stok wzgórza wysuniętego ku środkowi doliny na kształt ściętego klina. Droga po północnej stronie brzegu rzeki biegnie między zboczem a rzeką i w razie wysokiego poziomu wód (intensywne opady lub roztopy) jest niedostępna. Wówczas należy korzystać ze ścieżki prowadzącej wysoko zadłuż zbocza. Po pokonaniu tego odcinka osiągamy skraj wsi Jaskrów, a po minięciu jego docieramy do częściowo zalesionego wzgórza Dobra (279 m n.p.m.). Po drodze podziwiać można jeszcze naturalne meandry Warty oraz warciska, czyli starorzecza tej rzeki. Brzegi porasta tu olcha i wierzba, a przy odrobinie szczęścia w zaroślach można dojrzeć bekasy i czajki. Za wzgórzem Dobra widać już Mstów za którym rzeka opuszcza swój pierwszy przełomowy odcinek. Na drugi natrafi wracając do pierwotnego koryta w okolicy Działoszyna.

Pomnik przyrody - tulipanowiec amerykański w parku przy ul. Łukasińskiego (nr 1/4 - 1996)

Aniołów

niewielkie osiedle Częstochowy powstałe wokół folwarku Aniołów, leżące obecnie w obrębie wsi Wyczerpy Dolne

koniec XIX w. - utworzył się tutaj mały ośrodek przemysłowy

1896 - przedsiębiorca W. Sachs założył tutaj zakłady chemiczne

1902 - zakłady Sachs'a przekształcono w Towarzystwo Akcyjne Zakładów Chemicznych

Błeszno

obecnie południowa dzielnica Częstochowy

XIII-XV w. - w średniowieczu Błeszno było wsią oddaloną ok. 2 km od Częstochowy, w której istniał zamek rycerski Bielów herbu Ostoja

Warto zobaczyć:

U zbiegu ulic Szkolnej i Grobli znajdował się relikt zamku

Grabówka

obecnie północno zachodnia dzielnica Częstochowy

lato 1939 - w Grabówce oraz Dźbowie i Kiedrzynie AK "Kraków" wobec narastającego zagrożenia wojną ze strony Niemiec wybudowała system schronów wchodzących w skład Obszaru Warownego "Śląsk". Prace fortyfikacyjne prowadzone były do chwili wybuchu wojny i ostatecznie nigdy nie zostały ukończone. Nie doprowadzono do końca budowy pierwszej linii umocnień, a drugą linię zaledwie zaczęto budować (jej zaczątkiem były dwa schrony, wzniesione na południe od obecnej dzielnicy Kiedrzyn). Na przedpolu umocnień betonowych ciągnął się suchy rów przeciwpancerny oraz płot z drutu kolczastego. 

od 24 sierpnia 1939 - pozycje obronne w Grabówce były obsadzone przez 7 Dywizję Piechoty z Armii „Kraków”

Warto zobaczyć:

Do dziś na terenie Częstochowy zachowało się 11 lekkich schronów bojowych Armii Krajowej z 1939 r. opasujące miasto od zachodu oraz częściowo północy i południa. Znajdują się one w dzielnicach Dźbów, Grabówka i Kiedrzyn. Do ciekawszych zaliczyć można trzy schrony w Grabówce usytuowane w rejonie nowego cmentarza komunalnego. Zespół ten obejmuje dwa schrony do ognia jednobocznego, umożliwiające ostrzał krzyżowy przedpola, oraz stojący za nimi schron obserwacyjny. Jeden ze schronów znajduje się obecnie na terenie cmentarza. Dwa pozostałe stoją po przeciwległej stronie szosy biegnącej koło cmentarza. Ze wzniesień, na których zbudowano schrony, roztacza się rozległy widok na okolicę (była to zatem znakomita pozycja obronna) [opracował Z. Bereszyński]

Kamień

obecnie dzielnica Częstochowy

VIII 1930 - obszar rozparcelowanego folwarku włączono do Częstochowy

1950 - na skalnej wychodni wzniesiono kościół

Wg legendy na szczycie skałki w Kamieniu stał niegdyś zameczek. Za panowania Augusta III Mocnego miał w nim zamieszkiwać jakiś podupadły magnat, który zorganizował bandę rozbójników, napadającą na przeciągające w pobliżu pielgrzymki pobożnych pątników. W związku z tymi zdarzeniami król wysłał oddział wojskowy, który zdobył zameczek, a zbójców ukarano śmiercią. Tylko przywódcy bandy udało się ujść cało z obławy.  /patrz: ruiny strażnicy w dz. Mirów - po drugiej stronie Warty/

Mirów

Dzielnica Częstochowy

1234 - wystawiony został w Krakowie dokument, którym książę krakowski i śląski Henryk Brodaty potwierdza, że komes Klemens, wówczas kasztelan ryczyński, odstąpił wieś Mirów (villam Mirawam) rycerzowi Iwonowi w zamian za wieś Łubnice (Lubnica). Wg W. Irganga informacja ta dotyczy Mirowa k. Częstochowy jednak inni historycy maja podzielone zdanie na ten temat

1345 - uznawana oficjalnie za pierwszą wzmianka o wsi królewskiej 

1555 - wzmianki o zrujnowanej fortalicji stojącej na skale Grodzisko w dokumenciewystawionym przez króla Zygmunta Augusta i dotyczącym przejęcia przez starostwo olsztyńskie niektórych gruntów należących do klasztoru kanoników regularnych w Mstowie (w zamian za zatwierdzenie przez króla wcześniejszego nadania dla klasztoru soli z żup wielickich)

XVIII w. - przed rozbiorami Mirów stanowił wieś królewską i wchodził w skład starostwa olsztyńskiego

XII 1949 - na piaskach Mirowa rozbudowano przestarzałą hutę Bernarda Hantkego i nadano jej imię B. Bieruta (Huta "Częstochowa")

1951 - W Hucie im. Bieruta wybudowano nową stalownię z sześcioma piecami martenowskimi oraz walcownię rur

1953 - w Hucie Bieruta w Mirowie oddano do użytku dwa wielkie piece o objętości 862 m³ każdy

Warto zobaczyć:

Pozostałości strażnicy obronnej nad Wartą.

Raków

Dzielnica Częstochowy obecnie silnie zintegrowana z centrum miasta

4500 - 1650 lat p.n.e. (neolit) - znaleziska z kultury pucharów lejkowych

800-500 lat p.n.e. (V okres epoki brązu i początek okresu halsztackiego)  - cmentarzysko ciałopalno-szkieletowe ze schyłku kultury łużyckiej i początku epoki żelaza. Znalezione tam elementy pozwalają przypuszczać, iż w schyłkowym okresie trwania epoki brązu i w początkach okresu halsztackiego nastąpił napływ ludów "iliryjskich" z południa Europy na tereny polskie. Dzięki przebadaniu tego cmentarzyska stwierdzono m.in., że ludność "łużycka" zamieszkująca te tereny cierpiała na najrozmaitsze choroby.  Odkrycie tego cmentarzyska stało się wielką sensacją naukową i obecnie stanowi jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce.

XVIII/XIX w. (lub w 1897) – Towarzystwo Zakładów Metalowych B. Hantke wzniosło 3 huty, w: Jekaterynosławiu, Saratowie (ówczesnej Rosji) i w Rakowie pod Częstochową.

1928 lub 1930 - do miasta włączono m.in. wieś Raków

Warto zobaczyć:

Oddział Muzeum Okręgowego w Częstochowie - działa archeologiczny z cennymi wykopaliskami.

Stradom

Obecnie dzielnica Częstochowy

XV w. – w Blachowni i Stradomiu istniały kuźnice żelaza na Stradomce

1928 lub 1930 - do miasta włączono m.in. wieś Stradom

przeł. 1938-39 - w Stradomiu znaleziono przy budowie domu skarb w naczyniu glinianym i w worku. Nie udało się ustalić jego zawartości

2001 - z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Częstochowie powstało Muzeum Historii Kolei

Warto zobaczyć:

W budynku dworca PKP Częstochowa Stradom mieści się Muzeum Historii Kolei

Wyczerpy Dolne i Górne

Obecnie dzielnica Częstochowy

ok. 1100-500 p.n.e. - na terenie Wyczerpów w pobliżu lewego brzegu Warty znajdowało się cmentarzysko kultury łużyckiej zaliczane do grupy górnośląsko-małopolskiej, z grobami szkieletowymi i ciałopalnymi 

około I-VI w. n.e. - powyżej dawnego cmentarzyska kultury łużyckiej istniała osada z późnego okresu wpływów rzymskich.

7 IX 1356 - król Kazimierz Wielki wydał przywilej założenia wsi, ale zastrzegł sobie prawo świadczenia ze strony wójta Wyczerpów, gdyby kiedyś przyjechał do Częstochowy. Przez kilka wieków wieś wchodziła w skład dóbr starostwa olsztyńskiego, ale była tu również część należąca do szlachty. 

1897 - na zachodnim skraju Wyczerpów Dolnych Izydor Geisler wybudował hutę szkła kryształowego "Paulina", która szybko rozwinęła się w duży zakład przemysłowy.

1931 - w wyniku kryzysu gospodarczego huta szkła Geislera została zamknięta

1937-39 - ponownie uruchomiono hutę szkła

1939-45 - w pobliskim Lesie Jaskrowskim o pow. 150 ha Niemcy rozstrzeliwali masowo Polaków. Pierwsza egzekucja odbyła się tu 16 XII 1939, kiedy zgładzono tu 6 mieszkańców Kamienicy Polskiej za nielegalne posiadanie broni. Do 1944 dokonano tu co najmniej 2 masowe egzekucje, jedna dokonana na 114 mieszkańcach Częstochowy oraz druga przeprowadzona w części lasu zwanej Piekiełko na ok. 300 osobach.

1952 - do Częstochowy przyłączono Wyczerpy Dolne

1959-62 - generalnie, przebudowano miejscową hutę szkła

1961 - przy zbiegu ulic Nusbauma i Norwida w Wyczerpach Dolnych w pobliżu lewego brzegu Warty odkryto cmentarzysko kultury łużyckiej oraz późniejszą osadę z późnego okresu wpływów rzymskich. Pozostały po niej jamy gospodarcze, ślady obiektów mieszkalnych, przedmioty domowe i ozdoby.

1961-70 - budowa Huty Szkła

1965-66 - budowa kolejki linowej służącej do transportu żużla wielkopiecowego z ówczesnej Huty im. Bolesława Bieruta (ob. Huty Częstochowa) do cementowni w Rudnikach.

1969-70 - niemal od podstaw po raz drugi postawiono hutę szkła (d. Geislera)

1977 - do Częstochowy przyłączono Wyczerpy Górne

Zawodzie

Dzielnica Częstochowy leżąca między Kucelinką, a Wartą. Jest to dawne przedmieście Częstochowy.

1853 - budowa mostu rzecznego na Zawodziu.

1884 - Julian Fuchs zbudował w Zawodziu fabrykę kołków do obuwia.

1887 - fabrykę Fuchsa zakupił Henryk Sachs i zamienił ją na fabrykę wyrobów chemicznych.

od pocz. 1940 - do więzienia na Zawodziu zwożono częstochowską inteligencję, a następnie rozstrzeliwano w Olsztynie w ramach Akcji A-B, której celem miało być moralne obezwładnienie narodu polskiego przez wymordowanie jego duchowych przywódców. Ostatnia egzekucja w tej akcji odbyła się 13 sierpnia 1940 roku.

Zobacz także