CHRUSZCZOBRÓD

Wieś w gminie Łazy leżąca na Progu Środkowotriasowym (Garbie Tarnogórskim) nad rzeką Mitręga. PKP, PKS, KZK GOP. 

We wsi dawniej rozpoczynał się czary pieszy szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej (obecnie rozpoczyna się w pobliskiej Wiesiółce)

Dawne nazwy wsi: Chroszczebrod, Kroszczybrod, Chroszczobrod, Chruszczobrody. Jacussius de Chrosczebrod (1400), Iakusch von Krzosczibrod (1415), Chroszczobrod (1443), Chroschczebrod (1470-80), Chruszczobrod (1581), Chroszczobrod (1667), Chruszczebrod (1839, Chruszczobród, Chruszczobrody (1880). Nazwa wywodzi się od miejsca - brodu znajdującego się wśród chrustu (zarośli), ew. bród porośnięty chrustem. Oznacza to, że nazwa nawiązuje do położenia wsi nad rzeczka Mitręgą. Z uwagi na liczne zmiany nazwy wsi jest ona przedmiotem badań językowych. M.in. doszło tu do tzw. wtórnej pluralizacji w zmianie nazwy Chruszczobród na Chruszczobrody jaka miała miejsce w XIX w. Było to dość typowe zjawisko językowe występujące przy  podziale wsi na dwie lub więcej części w celu podkreślenia zespołu pewnych części a nie jedności. 

8.000-4.000 lat p.n.e. - w okresie późnego paleolitu i mezolitu wraz z ustępowaniem ostatniego lodowca Würm III w okolicy pojawiły się grupy ludzi, o czym świadczą m.in. luźne znaleziska odkryte m.in. w Chruszczobrodzie-Piaskach

XII lub XIII w. - we wsi znaleziono ślady robót górniczych pochodzących z tego okresu. Obecnie z uwagi na brak zapisów źródłowych dotyczących wydobycia w tej miejscowości jedynie domniemuje się, że mogły to być próby eksploatacji popularnego wówczas kruszcu ołowiu lub srebra 

XII-XVIII w. - w dolinie Mitręgi między tą wsią i Wiesiółką przebiegała granica Królestwa Polskiego i Księstwa Siewierskiego (okresowo należącego do państwa śląskiego). Chruszczobród przynależał w tym okresie do Księstwa Siewierskiego

XIII w. - przez Chruszczobród biegła droga z Krakowa przez Sławków na Śląsk z rozwidleniem w Siewierzu, gdzie istniała komora celna

20 lub 28 marzec 1224 - erygowana parafia św. Jakuba w Sączowie otrzymała dziesięciny m.in. z Chruszczobrodu. Jest to zarazem pierwsza wzmianka o tej miejscowości 

1326 - wzmianka, długo uznawana za pierwszą znaną informację o wsi

1399-1415 - w źródłach występuje Jakusza z Chruszczobrodu, h. Kucza (pół księżyca i trzy gwiazdy), prowadzący udokumentowaną źródłowo działalność publiczną. W tym samym czasie żył Sambor h. Kucza z Chruszczobrodu. Wskazuje to, że wieś Chruszczobród była dziedziną rycerską. Po Jakuszy pojawiają się w źródłach jego potomkowie: Mikołaj - obejmujący prebendę w miejscowym kościele oraz Jan - główny spadkobierca. W miejscowym kościele ród Kucza posiadał prawo patronatu. Prawdopodobnie równocześnie wsią władał też trzeci dziedzic o imieniu Bertold. 

1423 - w Akademii Krakowskiej uczył się niejaki Nicolaus de Choschebrod, wpisany do metryki studenckiej. Przypuszcza się, że drugi człon wskazuje na jego pochodzenie z Chruszczobrodu

1432 -  bracia Mikołaj i Jan h. Kucza zobowiązali się wypłacić swojej siostrze Małgorzacie 60 grzywien tytułem posagu na ręce jej męża Mikołaja z Janowic, pod gwarancją oddania mu czynszów po 5 grzywien łącznie. 

1438 - niejaka panna Klara z Chruszczobrodu odstąpiła swemu bratu Szczepkowi z Ujejsca piątą część dóbr, jakie odziedziczyła po rodzicach w tej miejscowości, w zamian za dożywocie

26 czerwca 1441 - Kloch Kornicz, starosta z Siewierza zaświadczył, że Stefko z Ujejsca i Katarzyna z Chruszczobrodu (córka nieżyjącego wówczas Wojtka i wnuczka Bertolda, dziedziców Chruszczobrodu) sprzedali swojej części w Chruszczobrodzie Janowi z Mirzowic. Katarzyna sprzedała półtora dworu i półtora kmiecia za 15 grzywien, a Stefko 1/5 część siedziby szlacheckiej z jednym kmieciem za 10 grzywien. Ostatecznie ród Kucza pozbył się dóbr w ziemi siewierskiej i nie występował tu w późniejszych czasach

1443 - w okolicy Chruszczobrodu granicę Księstwa Siewierskiego wyznaczały słupy "usque ad magnum vallum"

10 maja 1459 - erygowany został kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, św. Stanisława i św. Bernarda. Do parafii weszły wsie: Chruszczobród, Mirzowice, Trzebisławice i Sikorka oraz trzy inne wsie wchodzące w skład Korony. Prawo patronatu otrzymał fundator świątyni - Jan Mirzowski, starosta siewierski, który uposażył parafię w dom dla proboszcza, 2 wolne od ciężarów łany kmiece, łąkę zwaną Januszowska, 2 sadzawki na Mitrędze, dziesięciny snopowe w Chruszczobrodzie i Trzebisławicach z ról kmiecych i prawo do wyrębu drzewa w dworskich lasach. Później rektor miejscowej parafii otrzymywał również dziesięcinę pieniężną z Wysokiej i Sikorki. W tym samym roku proboszcz Siewierza uczestniczący w wizytacji kościoła w Chruszczobrodzie zrzekł się wszelkich roszczeń wobec tej wsi

8 czerwca 1466 - konsekracji kościoła chruszczobrodzkiego dokonał biskup leodycejski Paweł. Jednocześnie zatwierdził odpust dla wiernych odwiedzających tą świątynię. 

2 poł. XV w. - źródła wskazują, że parafia chruszczobrodzka była rzadko osiedlona. W samym Chruszczobrodzie chłopi posiadali 15 łanów a pleban dwa. Na terenie tej parafii istniały również Mirzowice z 6 łanami kmiecymi oraz Sikorka z 10 łanami podzielonymi między kmieci na mniejsze działy oraz 2 łanami sołectwa. Chruszczobród należał do Mikołaja Mirzowskiego h. Gryf, który zgromadził oprócz nich znaczne włości w postaci wsi Mirzowice, Dziewki, Pieńczyce oraz trzecią część Trzebiesławic. Po raz ostatni Mikołaj Mirzowski pojawił się w dokumencie z 1481 r.

16 czerwca 1472 - Jan i Mikołaj, dziedzice Chruszczobrodu i Mirzowic nadali miejscowemu proboszczowi jeden łan Jakuszowski położony naprzeciwko folwarku w Chruszczobrodzie, w zamian za piaszczysty położony w innym miejscu. Nadali równie staw i dom dla nauczyciela, położony z przeciwnej strony kościoła "ku wsi" [zachowana do dziś pierwsza wzmianka o miejscowej szkole parafialnej - przyp. autora], w zamian za modlitwę proboszcza w intencji ofiarodawców. Magister wg tego dokumentu otrzymał pół stajania roli (równe pół morga frankońskiego tj. ok. 0,5 ha) na ogród, dziesięcinę pieszą 16 skojców z sołectwa we wsi Tucznababa, kolędę z całej parafii oraz obiady w plebanii. Część tego uposażenia nie istniała już po kilkunastu latach od jego przyznania.

1481 - z powodu szkód przynoszonych farze w Siewierzu spowodowanych wyłączeniem z parafii siewierskiej terenów parafii  chruszczobrodzkiej dziekan sądecki Jakub, syn Andrzeja z Lipowca i zarazem ex pleban w Siewierzu prosił w imieniu aktualnego proboszcza Macieja o włączenie Chruszczobrodu do parafii siewierskiej wbrew zrzeczeniu się dokonanym w 1459 r. Ostatecznie sąd biskupa krakowskiego utrzymał w mocy niezależność parafii w Chruszczobrodzie

8 stycznia 1487 - z uwagi na uszczuplenie zysków plebana siewierskiego z powodu powstania parafii w Chruszczobrodzie, Jakub, syn Andrzeja z Lipowca, dziekan i kanonik sądecki oraz Adam, rektor kościoła w Siewierzu, jako zastępcy ówczesnego proboszcze w Siewierzu - Macieja, wnieśli do sądu biskupiego skargę na Jana - plebana z Chruszczobrodu i Jana Mirzowskiego - dziedzica Chruszczobrodu i fundatora tutejszego kościoła. Sąd jednakże oddalił zarzuty i potwierdził legalność fundacji.

1523 - we wsi w pobliżu karczmy nad stawem funkcjonował młyn napędzany wodami Mitręgi. Tu również istniał staw [1 lub 2 stawy - przyp. autora] rybny będący oprawą wdowią matki Mikołaja Mirzowskiego

1528 - Mikołaj [Mirzowski junior - przyp. autora] oddał za 930 florenów Stanisławowi Podczacha (Podczaszemu), kuźnikowi z Ciszówki wsie Chruszczobród i Mirzowice ze stawami na gruncie Gołuchowic [w dwóch miejscach opracowania "Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego pod red. F. Kiryka wydarzenie to jest datowane na 1528 albo 1523 - przyp. autora]. W rękach Podczaszych Chruszczobród pozostawał do 1 poł. XVII w.

1540 - w dokumentach z tego roku dziedzic Chruszczobrodu, kuźnik Stanisław Podczaszy występował przed sądem jako "robotny", jednak jego synowie byli już uważani za ród szlachecki: Sebastian Podczaszy został proboszczem w Chruszczobrodzie a Jan Podczaszy przejął spadek po ojcu

1590 - w Chruszczobrodzie przeprowadzono rozgraniczenie, z którego zachowane do dziś dokumenty są pierwszymi opracowaniami źródłowymi potwierdzającymi występowanie sporu na tej granicy między wsiami Wiesiółka i Wysoka znajdującymi się po stronie Korony

1598 - odbyła się wizytacja miejscowej szkoły stwierdzająca występowanie stanowiska rector scholae pełnionego przez niejakiego Andrzeja z Siewierza, który otrzymywał 1 grzywną rocznie pensji prawdopodobnie od proboszcza. Ze źródeł historycznych wiadomo, że w tym roku wikary był wynagradzany przez kolatora pieniędzmi, pszenicą, grochem i prosem

1601 - proboszcz Chruszczobrodu pomagał kolegiacie p.w. Wszystkich Świętych w Krakowie zajmując się przez pół roku nadzorem nad przebiegiem sporu przed sądem biskupim toczonym z plebanem Siewierza. 

1617 - sprawa sporu o przebieg granicy Księstwa Siewierskiego i Rzeczpospolitej w okolicy Chruszczobrodu trafiła do trybunału lubelskiego. Sprawę wniósł Jan Podczaszy, dziedzic Chruszczobrodu, poddany biskupa skarżąc Jana i Kazimierza Firlejów [w dwóch miejscach opracowania "Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego pod red. F. Kiryka autor podaje imiona Firlejów Jan i Kazimierz lub Jan i Mikołaj - przyp. autora] o zagarnięcie jego łąk. Trybunał uznał pozew za niekompletny oraz niewłaściwy miejscowo i odesłał sprawę do rozpatrywania przez królewsko-biskupich komisarzy granicznych

5 marca 1618 - biskup krakowski Marcin Szyszkowski rozstrzygnął spór o granicę koło Chruszczobrodu we własnym zakresie

18 marca 1618 - zgodnie z decyzją trybunału lubelskiego sprzed 2 lat komisarze graniczni Jana Podczaszy i Firlejów rozpatrzyć mieli sprawę sporu o granicę, jednak z uwagi na zlekceważenie komisji przez Firlejów rozgraniczenie nie doszło do skutku

1619 - odbyła się wizytacja miejscowej szkoły stwierdzająca występowanie stanowiska rector scholae, który otrzymywał pensję od miejscowego proboszcza

1623 - spór między Podczaszym i Firlejami o granicę ponownie trafił przed trybunał lubelski, ale Firlejowie ponownie nie wykazali chęci jego zakończenia [w dwóch miejscach opracowania "Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego pod red. F. Kiryka datowane na 1623 lub 1624 - przyp. autora]

1626 - trybunał w Lublinie wydał wyrok o rozgraniczeniach z pozwu Firlejów, dziedziców ogrodzienieckich przeciwko biskupowi, kapitule krakowskiej i Janowi Podczaszemu, który rąbał drzewo w spornym lesie należącym przedtem rzekomo do niego.

1630 - ks. Stanisław Kawecki proboszcz parafii w Chruszczobrodzie napisał książkę "Status et conditio ducatus terrae Severiensis" przedstawiającą ogólnie informacje na temat organizacji prawnoustrojowych Księstwa Siewierskiego. Z tego opracowania wynika dość pobieżnie, że ustanowione w księstwie prawo było bardziej przychylne szlachcie niż gminom 

1631 lub 1632 - trybunał lubelski na wniosek Jana Podczaszego ponownie zlecił rozgraniczenie gruntów koło Chruszczobrodu należących do niego i wchodzących do Księstwa Siewierskiego oraz gruntów Firlejów wchodzących w skład Korony . W związku ze śmiercią króla Zygmunta III zawieszona została działalność sądów w sprawach spornych wobec czego nastąpiło opóźnienie w wyznaczeniu komisarzy [w opracowaniu "Siewierz. Czeladź. Koziegłowy. Studia z dziejów Księstwa Siewierskiego" autor podaje w dwóch miejscach różne daty - przyp. autora]

10 października lub 16 grudnia 1633 - król Władysław IV, przebywający pod Smoleńskiem, wyznaczył komisarzy z udziałem przedstawicieli kardynała Jana Alberta, administratora biskupstwa krakowskiego, aby wspólnie dokonali rozgraniczenia między Chruszczobrodem i Wiesiółką. Po raz kolejny z winy Mikołaja Firleja nie doszło jednak do tego rozgraniczenia [w opracowaniu "Siewierz. Czeladź. Koziegłowy. Studia z dziejów Księstwa Siewierskiego" autor podaje w dwóch miejscach różne daty - przyp. autora]. Dzięki temu sporowi trwającemu od lat powstała mapa granicy między spornymi miejscowościami, która w połowie zachowała się do dziś. 

2 poł. XVII w. - dobra chruszczobrodzkie zostały prawdopodobnie sprzedane przez Podczaszych rodowi Myszkowskich

1673-76 - po raz kolejny wybucha i nasila się spór między właścicielami dóbr ogrodzienieckich będących w posiadaniu kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego i chruszczobrodzkich należących do niejakiej Myszkowskiej o granicę w okolicy Chruszczobrodu, Wysokiej i Wiesiółki. Sprawę z wniosku Myszkowskiej sąd w Lublinie ponownie odesłał do komisji, ale tym razem komisarzy w dniu 6 sierpnia 1676 r. wyznaczył jedynie biskup Andrzej Trzebnicki [lub Trzebicki - przyp. autora]. Wkrótce umarł biskup Trzebicki, a nadzór nad pracami komisji kontynuował jego następca biskup Jan Małachowski. Pomimo, że Myszkowscy jeszcze dwukrotnie w 1684 i 1686 r. wyznaczali komisarzy do rozgraniczenia nie doszło w skutek zlekceważenia tematu przez synów Warszyckiego. Sporne były zatem nadal przynależności lasu i łąk położonych między tymi wsiami. Z tego okresu pochodzi kolejna znana dziś mapa granicy między włościami chruszczobrodzkimi a ogrodzienieckimi

1681 - proboszczem w Chruszczobrodzie był Jan Nykowski , który zdobył magisterium Uniwersytetu Krakowskiego w dniu 8 kwietnia 1664 r.

1683 - w Chruszczobrodzie erygowana została Konfraternia św. Anny 

koniec XVII w. - Myszkowscy utracili Chruszczobród na rzecz Sierockich

1704 - ks. Aleksander Wityński zapisał 3 tys. zł na majątku Chruszczobród

15 listopada 1704 - bp Kazimierz Łubieński dzięki zapisowi ks. Wityńskiego utworzył kanonię w Chruszczobrodzie, która z czasem przybrała nazwę Kozłowskiej, ponieważ jej prebendarze byli proboszczami w Kozłowie

1721 - podczas wizytacji miejscowej parafii stwierdzono w niej 300 osób komunikujących na Wielkanoc. Istniał tu również "dom organisty zarazem z szkołą", a organista pełnił obowiązki kantora.

1743-48 - budowa kościoła [za wyd. Compass, wg L. Marzec, K. Mazurek, T. Suchecki oraz J. Kantyka pochodzi z 1459 r. - przyp. autora] w miejscu starszej drewnianej świątyni

1748 - podczas kolejnej wizytacji parafii, gdy miejscowy pleban pochodził z Targoszyc stwierdzono 444 osób komunikujących na Wielkanoc co oznaczało niespotykany w Księstwie Siewierskim przyrost o 48%. W Chruszczobrodzie pojawił się wikariusz, prawdopodobnie wobec nierezydowania proboszcza Wawrzyńca Sałtszewicza, dr i profesor filozofii Akademii Krakowskiej. Nie było już szkoły, być może wskutek złego stanu budynku. Do parafii chruszczobrodzkiej należały: Wysoka, Wiesiółka, Trzebiczka, Tucznababa, Sikorka, Wygiełzów i Mierzowice. Swoje ziemie posiadał tu również Uniwersytet Krakowski 

1753 - dwóch z trzech braci Sierockich sprzedało swe włości w Chruszczobrodzie Józefowi Grabiańskiemu. Kilkanaście lat później ostatni z dziedziców Chruszczobrodu z rodu Sierockich odstąpił swój dział staroście siewierskiemu Janowi Zakrzowskiemu, z którym występował wspólnie przeciwko Józefowi Gabrielowi Taszyckiemu w słynnym sporze o granicę

2 poł. XVIII w. - właścicielami Chruszczobrodu byli Jan i Mikołaj Zakrzewscy, z których jeden był podstarościm, a drugi sędzią siewierskim oraz Józef Grabiański z synami Walerym, Antonim, Franciszkiem i Józefem

1765 - w rejestrach celnej komory w Siewierzu występuje jeden kupiec z Chruszczobrodu, który przewoził tędy wozem zaprzężonym w dwa konie 6 cetnarów żelaza w obrocie krajowym

1776 - dziedzice części Chruszczobrodu Grabiańscy, dopuścili się do zabójstwa chłopa z pobliskiej Wysokiej co spowodowało zaostrzenie sporu między skłóconymi sąsiadami

1777 - ciągnący się od blisko 200 lat spór o granicę osiągnął kulminacyjny punkt - żadna ze stron nie chciała wyznaczyć nawet komisarzy do rozgraniczenia

1780 - Grabiańscy, dziedzice Chruszczobrodu złapali leśniczego z Wysokiej, którego wsadzili do więzienia w Siewierzu. Ostatecznie dzięki pomocy strażnika udało mu się zbiec po 3 miesiącach.

l. 80. XVIII w. - niejaki Taszycki, właściciel dóbr w Koronie, zgodził się na sąd komisarski w celu ostatecznego dokonania wytyczenia granic koło Chruszczobrodu. Niestety pomimo tego, że co roku powoływano komisje graniczne spór nadal trwał. Józef Grabiański kontynuował eksploatację spornego lasu, zaś gdy Taszycki zaczął wycinać tam drzewo, dziedzic Chruszczobrodu wraz z czterema synami napadł na ciżbę Taszyckiego. W napadzie uczestniczyli również chłopi z Chruszczobrodu, którzy zostali wcześniej podchmieleni wódką. Od broni palnej i pałaszy rannych zostało wówczas 6 chłopów z Rzeczypospolitej. W odpowiedzi Taszycki wniósł skargę do sądu starościńskiego w Krakowie, gdzie poszkodowani mieli okazać swoje rany jako dowód działalności Grabiańskich. Grabiański również nie był dłużny Taszyckiemu, którego oskarżył o pobicie swoich czterech ludzi, w czasie gdy 150 ludzi Taszyckiego rąbało sporny las.

1784 - parafia chruszczobrodzka liczyła 1100 wiernych, w tym 76% (833 osoby) przyjmowało komunię na Wielkanoc

19 sierpnia 1786 -w obecności 84 świadków dokonano rozgraniczenia dóbr Taszyckich i Grabińskich [w opracowaniu "Siewierz. Czeladź. Koziegłowy. Studia z dziejów Księstwa Siewierskiego" autor podaje w dwóch miejscach różne daty raz, że rozgraniczenie miało miejsce w roku 1785 a raz 1786]

1787 - spis ludności diecezji krakowskiej dokonany z polecenia prymasa Michała Poniatowskiego wykazał zamieszkiwanie parafii chruszczobrodzkiej przez: 296 mężczyzn, 313 kobiet, 285 dzieci do 7 lat i 192 dzieci powyżej 7 lat

21 lipca 1787 - pomimo dokonanego rok wcześniej rozgraniczenia Taszycki złożył skargę przed krakowskim sądem grodzkim przeciw sądom komisarskim. Ostatecznie spór ciągnął się do końca istnienia Księstwa Siewierskiego tj. do 1790 r. 

1789 - dokonano kolejnego rozgraniczenia w sprawie ciągnącego się od lat sporu o granice

1801 - Chruszczobród wchodził w skład dekanatu siewierskiego

1845-48 - budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w sąsiedztwie wsi

1894 - rozbudowa kościoła [za wyd. Compass, wg L. Marzec, K. Mazurek, T. Suchecki oraz J. Kantyka przebudowa nastąpiła w l. 1652-67 - przyp. autora]

1918-39 - w okresie międzywojennym w Chruszczobrodzie działało koło Stronnictwa Ludowego, na spotkaniach którego uczestniczyli i przemawiali również członkowie KPP

l.60. XX w. - we wsi istniała biblioteka gromadzka, klub "Ruchu", punkt felczerski, a okresowo docierało tu również powiatowe objazdowe kino. W latach powojennych w Chruszczobrodzie wybudowano szkołę.

31 grudnia 1967 - gromada Chuszczobród w powiecie zawierciańskim liczy 3.885,53 ha powierzchni oraz 2501 mieszkańców. Miejscowości jakie wchodziły w skład gromady to: wieś gromadzka Chruszczobród, wsie: Gołuchowice i Trzebyczka, kolonie: Chruszczobród-Piaski, Mazurkiewicz, pustkowie Chruszczobród-Gawronów i osada młyńska Borowiec. W gromadzie były 4 sołectwa: Chruszczobród, Chruszczobród-Piaski, Gołuchowice i Trzebyczka. Grunty w Chruszczobrodzie były zmeliorowane, a gromada specjalizowała się w warzywnictwie choć uprawiano tu również zboża i ziemniaki.

Warto zobaczyć:

Na cmentarzu kościelnym stoi klasycystyczny, marmurowy obelisk-nagrobek generała wojsk polskich Gabriela Taszyckiego (zm. 1809), właściciela wsi w okresie Księstwa Warszawskiego.

Kościół

W Chruszczobrodzie-Bugaju obok dawnych zabudowań Stanisława Chudzika  znajduje się 20 lip i buk - pomnikowe drzewa w wieku 120-340 lat

W Cruszczobrodzie-Piaskach znajduje się stanowisko archeologiczne, na którym znaleziono luźny inwentarz ze schyłkowego paleolitu i mezolitu 

Zobacz także