MSTÓW - warowny klasztor Kanoników Regularnych

W 1193 Kanonicy Regularni na Piasku we Wrocławiu utworzyli w Mstowie filię swojego klasztoru. Wkrótce po tym filia ta usamodzielniła się i uzyskała liczne przywileje. 

W 1220 z polecenia biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża na terenie ziemi sieradzkiej (na lewym brzegu Warty) wzniesiono zespół klasztorny. Fakt budowy klasztoru na ziemiach należących do archidiecezji gnieźnieńskiej, ale przez biskupów krakowskich, którzy uposażyli go własnymi dobrami stał się przyczyną długotrwałego konfliktu kompetencyjnego rozstrzygniętego dopiero w 2 poł. XV w. Od tej pory klasztor podlegał pod Gniezno, a parafia należała do Krakowa. W międzyczasie klasztor gościł króla Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. W 1391 w klasztorze przebywał również król Władysław Jagiełło a w 1474 król Kazimierz Jagiellończyk. W 1566 r. nieszczęśliwy pożar strawił znaczną część budowli i wnętrz. W 1798 dobra klasztorne zostały sekularyzowane. 

Kościół Wniebowzięcia NMP powstał w XII w., ale już na pocz. XIII w. został generalnie przebudowany lub wybudowany od podstaw. Z pierwotnych kościołów romańskich w obecnym kościele nie ma ani śladu. Nowy kościół wybudowano z wykorzystaniem fundamentów wcześniejszego w XVII w., a w l. 1718-46 dokonano barokowej przebudowy. W około 30 lat później "do gołych murów zniszczył go pożar, który wybuchał tu jeszcze w 1800 i 1879. Ze zniszczeń tych jednak kościół zawsze odbudowywano. 

Obecny późnobarokowy wygląd kościoła typu bazylikowego pochodzi z XVII w. (lub XVIII w.). Posiada szeroką fasadę zachodnią ozdobioną dwiema niskimi wieżami, które na przełomie XIX i XX w. zostały podwyższone. 
Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVIII w. (późnobarokowe). Spośród jedenastu ołtarzy na większą uwagę zasługują trzy: główny - późnobarokowy, wzorowany na ołtarzu jasnogórskim i dwa boczne rokokowe stojące w środkowych przęsłach nawy. W stylu rokokowym jest też chór muzyczny. W prawej poprzecznej nawie wisi obraz odtwarzający wręczenie przez Iwo Odrowąża kanonikom regularnym aktu fundacyjnego klasztoru na tle XVII-wiecznej panoramy tego klasztoru. Do zakrystii prowadzą piękne okute drzwi z XV w. wg tradycji pochodzące z zawalonych dziś lochów we wzgórzu Dobra. Z zakrystii (prezbiterium ?) do skarbca prowadzi również gotycki portal z XV w. 

Dawny budynek klasztorny (obecnie plebania) powstał pierwotnie w okresie lokacji kościoła w XIII w., ale w XV w., XVII w. i l. 1763-91 został znacznie przebudowany. Największą wartość przedstawia późnogotyckie pd. wsch. skrzydło pochodzące z 2 poł. XV w., w którym zachowały się nieliczne fragmenty z okresu fundacji w 1220. Budynek posiada jedno piętro i charakteryzuje się grubymi murami i małymi oknami. Ciekawa jest również niska sklepiona sień, w której mieszczą się ozdobne schody i zakamarki. Na uwagę zasługuje również dawny kapitularz, którego zrekonstruowane sklepienie krzyżowe wsparte jest na grubym czworobocznym filarze. Do kapitularza prowadziło dawniej wejście ozdobione pięknym późnogotyckim portalem z pocz. XVI w. zdobionego na nadprożu laskowaniem i motywem liści. Później portal ten przeniesiono na zewnątrz budynku do środkowego skrzydła, gdzie znajduje się obecnie. Do kapitularza przylegają dwa karceresy przeznaczone dawniej dla odbywających karę zakonników i poddanych klasztoru. 
Część klasztoru jest podpiwniczona gotyckimi, obszernymi piwnicami, w tym jedna wsparta jest na filarze. Na I piętrze znajdowała się m.in. biblioteka i oratorium nad zakrystią. Skrzydło środkowe klasztoru jest nowsze chociaż zasadniczo również gotyckie. Do ciekawostek jego zaliczyć należy 4 portale późnogotyckie zachowane w piwnicach. Skrzydło północne klasztoru pochodzi dopiero z XVIII w. 

Całość założenia miała charakter warowny o czym świadczą mury obronne z basztami. Obecny ich stan po częściowym zniszczeniu w 1914 został częściowo zrekonstruowany w l. 1925-32 (1923-36 ?) na kształt XVII-wiecznych tutejszych fortyfikacji. Z dziesięciu dawnych baszt ze strzelnicami odtworzono dziewięć. Do pd. boku przylega czworoboczna dzwonnica, która stanowiła niegdyś bramę główną. Świadczy o tym zamurowana obecnie brama wjazdowa. Po obu jej stronach wznoszą się dwie baszty okrągłe u podstawy i ośmioboczne u góry. Okrągłe baszty znajdują się również w czterech narożnikach muru. Dodatkowo dwie broniły wschodniego odcinka murów. Dziesiąta baszta, po której pozostały obecnie tylko ślady broniła klasztoru od strony pn. Niezależnie od głównej bramy (ob. dzwonnica), we wschodniej części murów istniała jeszcze jedna brama osłaniana niegdyś przez ogień armat. Obecnie jest ona również zamurowana. 
W pd.-wsch. narożniku murów widać barokowy ceglany budynek dawnej kordegardy (wartowni), w którym znajdują się dwie zewnętrzne półkolumny ujmujące zamurowaną obecnie dawną bramę gospodarczą. 
Prawdopodobnie całość założenia była wzmocniona dodatkowo fosą i wałem ziemnym, które zostały zniwelowane po "potopie" szwedzkim. Obecna późnobarokowa brama wejściowa znajdująca się w zach. części murów pochodzi dopiero z XVIII w.

Zobacz także