JASKINIA WIERZCHOWSKA GÓRNA

Ta największa udostępniona do zwiedzania na Jurze jaskinia znajduje się w Dolinie Kluczwody koło wsi Wierzchowie. Jest to jaskinia o rozwinięciu poziomym. Wejście do niej jest zabezpieczone kratami i stalowymi drzwiami, została wyposażona w oświetlenie elektryczne, ekspozycję niektórych znalezisk archeologiczno-speleologicznych a w niektórych komnatach ustawiono rzeźby-rekonstrukcje zwierząt kopalnych (m.in. niedźwiedzia jaskiniowego). Rocznie odwiedza ją ponad 20 tys. turystów. Obecnie uznana za pomnik przyrody.
Zwiedzanie wyłącznie z przewodnikiem w grupach: min. 5 osób, maks. 50 osób w okresie od 9.IV do 30.XI codziennie. Od 9.IV do 30. IV - od 9:00 do 16:00. Od 1.V do 31.VIII - od 9:00 do 17:00. Od 1.IX do 31.X - od 9:00 do 16:00. Od 2.XI do 30.XI a także we wszystkie weekendy 1-go kwartału (z wyjątkiem pierwszego weekendu stycznia) w godz. 10:00 do15:00 . Zwiedzanie w innych godzinach - po uzgodnieniu z BUT "GACEK". Wewnątrz panuje temperatura stała + 7.5 C, dlatego zalecane jest przygotowanie ciepłej odzieży. Grupy zorganizowane są wpuszczane po uprzedniej rezerwacji telefonicznej. Turyści indywidualni bez ograniczeń, w stałych (pełnych) godzinach wejść.
Przejście przez jaskinię odbywa się jedną wytyczona trasą /dawniej dwie/ i trwa ok. 50 minut. Uwaga! Mimo stosunkowo wysokich cen za bilety jak na Jurę oraz dość długiego czasu oczekiwania na wejście w sezonie naprawdę warto ją zwiedzić. Wrażenia gwarantowane. Pod jaskinią organizowane są imprezy integracyjne oraz ogniska dla dzieci i dorosłych
Bilety: normalny - 15 zł, ulgowy - 13 zł, dzieci 5-6 lat 7 zł, dzieci do lat 4 - wstęp bezpłatny, grupowo dzieci do 6 lat - 7 zł (opieka 1/10 bezpłatnie) /ceny na 2016/. 

Użytkownik:
Biuro Usług Turystycznych (BUT) "GACEK",
ul. W. Bandurskiego 16/11, 31-515 Kraków,
tel. (012) 413 51 91, fax (012) 411 07 21.
www.gacek.pl
E-mail: gacek@podziemia.pl 

Najprostsze dojście do jaskini prowadzi z bezpłatnego parkingu położonego - 800 m w dalej w dole doliny, a doprowadzają do niej z parkingu szlaki żółty i czarny. Można do niej również dotrzeć z przystanku PKS Murownia, ale wówczas kierujemy się drogą w stronę Krakowa do miejsca, w którym przecina ją żółty szlak turystyczny. Wówczas podążamy na zachód za szlakiem, schodzimy na dno doliny przy skałkach z jaskinią (ok. 1 km dł.). 
Otwory wejściowe do jaskini znajdują się w dużej grupie skalnej na wschodnim zboczu doliny.

Jaskinia ta posiada system korytarzy, który plasuje ją na drugim miejscu pod względem długości na Jurze. Obecnie jedyną znaną dłuższą jaskinią na tym terenie jest Jaskinia Wierna. 

Jaskinia posiada trzy otwory wejściowe. Dwa położone są u podnóża skał, trzeci znajduje się wśród skałek na zboczu doliny. Zwiedzanie rozpoczyna się od największego (głównego) otworu wysuniętego najbardziej na północ. Przed wejściem do jaskini w czasie prowadzonych tu prac archeologicznych usypany został taras. Już na samym początku zwiedzania pojawiają się pierwsze ciekawostki. Otóż strop sali przyotworowej posiada tzw. kotły wirowe, zagłębienia powstałe w wyniku wymycia skały przez wiry wody zalegającej obecne pustki skalne. Dno z kolei rozcina głęboka rynna denna, rozmyta przez wodę, która swobodnie wypływała z jaskini. Na ścianach występują tu jeszcze paprocie, zanokcica skalna i murowa.
Z końcowej części sali przyotworowej dwa otwory zamykane kratami prowadzą do Hali Wielkiej Dolnej. Jej długość przekracza 40 m, a szerokość waha się od 4 do 10 m, przy średniej wysokości 5 m. Trasa turystyczna prowadzi lewą częścią sali, oddzieloną od komory metrowej wysokości progiem skalnym. Ma on za zadanie zabezpieczać miejsce, w którym zimą tworzą się znaczne skupiska nacieków lodowych. Wzdłuż ścian sali, na wysokości ok. 1 m, wyraźnie widać ciemny pas będący jedynym śladem po poziomie pierwotnego namuliska.

Ścieżka za filarem schodzi na dno sali. Po kilkunastu metrach osiągamy położone po lewej stronie wejście do korytarza zwanego Niedźwiedzie Jamy. Przed wejściem do nich uwagę zwraca wodospad naciekowy u którego podnóża znajduje się ukształtowana na szczycie stalagmitu kropielnica, często wypełniona wodą. Nazwa Niedźwiedzie Jamy pochodzi od poziomo biegnących wygładzeń na ścianach, wytartych przez ocierające się o skałę niedźwiedzie jaskiniowe (tzw. szlify niedźwiedzie). 
Po kilku stopniach wchodzimy do korytarza o kilkumetrowej wysokości, rozdzielonego mostem skalnym. W najwyższych częściach zachowało się tu sporo stalaktytów i stalagmitów. Korytarz zamykają okrągło wymyte zagłębienia pokryte grubą warstwą kalcytu, nazwane przez Ossowskiego Niedźwiedzimi Tronami.
Po powrocie do Hali Wielkiej Dolnej trasa kieruje nas w jej głąb, której niejako przedłużenie stanowi Jama Hieny, nazwana tak od znalezionych w namulisku zębów tego zwierzęcia. Wejście do tego korytarza przegradza stalagmit z narastającym od góry stalaktytem, mającym postać dużego nawisu. Dalej Jama Hieny przechodzi w system niewielkich i ciasnych korytarzyków i studzienek, które być może łączą się z dalszymi partiami jaskini w okolicy Hoteliku (części jaskini, która została opisana dalej). W ramach zagospodarowania turystycznego ustawiono w niej makietę przedstawiającą hienę jaskiniową.
Z końca Hali Wielkiej Dolnej skręcamy pod kątem ostrym w prawo, prostym 35-metrowej długości Korytarzem Gotyckim powstałym na wysokiej szczelinie. Na początku tego korytarza po lewej stronie sącząca się woda osadza cienkie warkoczowate nacieki. Korytarz doprowadza nas do drugiego otworu wejściowego, składającego się właściwie aż z trzech okien (drugie - zamurowana obecnie szczelina i trzecie - pod stropem wyprowadza na zewnątrz pod skalnym okapem).
Z rozszerzenia powstałego przy drugim otworze trasa skręca w lewo krętym tunelem, tzw. Przesmykiem Długim. Dawniej wypełniały go osady scementowane polewą naciekową, usunięte w czasie badań w k. XIX w. Na ścianach zachowały się ślady dawnego poziomu namuliska w postaci poziomych półek. 
W środkowej części tego korytarza po jego zachodniej stronie odkryto niedostępne dla zwiedzających partie jaskini nazwane Przesmykiem Równoległym. Stanowi go system korytarzy o łącznej długości ponad 100 m, rozwiniętych na kilku poziomach. W związku z niedawnym odkryciem tej części oraz nieudostępnieniem do zwiedzania, w tej części  zachowały się bogate nacieki, w tym draperie, zasłony oraz makarony i stalaktyty o długości dochodzącej do 40 cm. Część z tych nacieków jest "żywa", białego koloru. Najniżej położone korytarze tego fragmentu jaskini tworzą ciągi biegnące kilka metrów poniżej Przesmyku Długiego. W końcowej części Przesmyku Długiego, przy jego lewej ścianie, odkryto kilkumetrowej głębokości szczelinę prowadzącą do najniższych korytarzy. Jej małe wymiary uniemożliwiają jednak osiągnięcie dna.
Trasa turystyczna doprowadza nas jednak do korytarza przebiegającego prostopadle do Przesmyku Długiego. Korytarz ten ma średnią wysokość 8 m, a na poziomie 6 m nad obecnym dnem zachowały się boczne półki i odcinki korytarzy świadczące o poziomie najwyższego piętra jaskini. Od tego miejsca korytarze tworzą swoisty labirynt krzyżując się ze sobą i przechodząc na różnych poziomach. Korytarz w prawo prowadzi do trzeciego otworu jaskini, ale trasa kieruje się w lewo, gdzie schodzi po kilku stopniach do Sali z Kotłami. Nieco poniżej, na środku, sterczy wysoki blok skalny, zwany Śmietnikiem. Tak nietypowa nazwa wzięła się od dziury znajdującej się w jego wnętrzu. Na ścianach, na wys. ok. 4 m, zaznacza się głębokim wcięciem najwyższy poziom jaskini. Od niego ściany stromo opadają w dół i pokrywa je gruba warstwa nacieku. W stropie wymyte zostały duże kotły wirowe, na których powierzchni utworzyło się wiele stalaktytów. We wschodniej ścianie, oddzielony pochylnią od dna, odchodzi korytarz najwyższego piętra jaskini - "rura" metrowej średnicy, prowadząca przez Hotelik do Kostnicy. Za schodkami w Sali z Kotłami kierujemy się w prawo i zaraz w lewo. Dochodzimy do schodów z poręczą. W lewo od nich prowadzi niedostępny do zwiedzania korytarz doprowadzający do górnego piętra. Nad korytarzem widać okno prowadzące do niewielkiej półki, nazwanej Hotelikiem, ze względu na to, że służyła często grotołazom jako miejsce noclegu. W przedłużeniu odkryto kilkumetrowy korytarz z białymi makaronami 30-centymetrowj długości, a na jego dnie znaleziono pięć prawie kompletnych czaszek niedźwiedzia jaskiniowego. 
Trasa turystyczna prowadzi jednak dalej wspomnianymi schodami z poręczą na najwyższy poziom jaskini. Dawniej znajdowało się tu wejście na poziomie dna sali, ale zostało zasypane. Z prawej strony mijamy wejście do kolejnej niedostępnej części jaskini zwanej Czterdziestką (Tunelem Speleologów), którą stanowi długi na ok. 75 m korytarz z niewielkimi odgałęzieniami. Początkowo jest on dość ciasny, z ładną dawniej szatą naciekową, dalej przechodzi w niewielką salkę zakończoną zawaliskiem.
Trasa ponownie skręca tym razem w lewo wprowadzając do Sali Tronowej (zw. również Halą Wielką Górną). Długość tej olbrzymiej komory wynosi 40 m, a wysokość dochodzi do 6 m. W jej stropie widoczne są rozmyte szczeliny i kotły wirowe, z których jeden tworzy prawie 10-metrowej wysokości komin. Koniec sali przechodzi w ciasny tunel o długości ok. 25 m zamknięty namuliskiem, obecnie odkopywanym w celu dojścia do nowych partii jaskini. Ciekawostką jest to, że grubość osadów w tej próżni sięga 5 m. W jej wnętrzach w 1985 r. uruchomiono jako dodatkową atrakcję - ekspozycję poświęconą jaskini. Prezentuje ona m.in. niektóre znaleziska archeologiczne i duże partie zniszczonych jeszcze przed zagospodarowaniem nacieków. Kilka metrów na lewo od wejścia do Sali Tronowej dalsze przejście zagradza zainstalowana barierka. Z tego miejsca rozpościera się widok na kolejną dużą pustkę skalną - Kostnicę, która nie jest przeznaczona do zwiedzania. Jej dno położone jest ok. 4 m poniżej poziomu Sali Tronowej, a dookoła biegnie półka skalna znacząca najwyższe piętro jaskini. Obserwować w niej można w dużej ilości makarony, a ściany pokrywa gruba warstwa nacieków ukształtowanych w formie kaskad. Pierwotnie, zanim rozpoczęto badania, dno Kostnicy pokrywała gruba warstwa nacieku ze stalagmitami. Pod nią w metrowej warstwie gliny znaleziono dużą ilość kości zwierząt, stąd później nadano jej taką charakterystyczną nazwę. Poniżej tej warstwy natrafiono na kolejne warstwy polewy, przedzielone warstwami namuliska. W czasie prowadzonych tu badań dokopano się do dna komory położonego ok. 7 m poniżej Sali Tronowej. Odkryto wówczas ciasne korytarze biegnące z dna, które po zakończeniu badań zasypano. W 1967 ponownie oczyszczono Kostnicę z pozostałego w niej gruzu odsłaniając cały system korytarzy o łącznej długości 50m. Następnym odgałęzieniem od Sali Tronowej dalej za Kostnicą są tzw. Czapki. W początkowej części korytarza, na półce po lewej stronie, znajduje się częściowo zniszczony piękny stalagmit pagodowy znacznych rozmiarów, zwany Różą. Na namulisku, w środkowej części Czapek, widać narastające stalagmity. Koniec tego korytarza stanowią wirowe wymycia, od których korytarz nosi nazwę. Na ścianach zachowały się podpisy turystów, z czasów zanim  ten fragment został zamknięty do zwiedzania. Najstarszy z pozostawionych napisów możliwy do odczytania pochodzi z 1903 r.
Z Sal Tronowej trasa turystyczna powraca tą sama drogą, którą przywiodła do Sali z Kotłami i wiedzie wzdłuż południowej ściany tej komory. Po kilkunastu metrach mija ładnie uformowane misy naciekowe, zajmujące znaczną część korytarza. Po chwili korytarz dochodzi do rozszerzenia skąd trasa skręca w prawo, a na przedłużeniu (po lewej stronie trasy) rozpoczyna się kolejny korytarz powstały na dwóch równoległych szczelinach zwany Widłami od faktu rozwidlana się w głębi na dwie odnogi. Prawa odnoga kończy się pod Salą Człowieka Pierwotnego, do której dojdziemy nieco później. 
Trasa jak wspomniałem prowadzi w prawo i po schodkach doprowadza do poprzecznego korytarza. To część opisanego już wcześniej ciągu, który prowadzi od trzeciego otworu jaskini poprzez Wylot Przesmyku Długiego do Sali z Kotłami. 
Trasa turystyczna skręca w lewo i po kolejnych schodkach doprowadza do Sali Człowieka Pierwotnego z ustawioną makietą człowieka zamieszkującego tą część jaskini. Ta część jaskini stanowiła dogodne schronienie dla ludzi. potwierdzają to liczne znaleziska zabytków neolitycznych. Zwiedzając tą część jaskini można odczuć (szczególnie latem) wyraźny przepływ ciepłego powietrza. Ściany tu są suche i występuje tu jadowity pająk Meta menardi oznaczając bliskość otworu jaskini. Jest to zarazem konie trasy turystycznej.  

Jaskinia ta oprócz wielkości jest interesująca również ze względu na występowanie nacieków w różnych fazach życia, to znaczy są tu i nacieki martwe (większość z występujących tu obecnie), i nacieki ciągle rosnące młode i powstałe przed tysiącami lat (głównie pod stropami wyższych komór i w rzadko odwiedzanych korytarzach). Poza tym występuje tu duża różnorodność ich typów co jest rzadkością na Jurze. 

W jej wnętrzu stwierdzono występowanie 5-ciu gatunków nietoperzy, ale największą grupę reprezentują podkowce małe.

Jaskinia po raz pierwszy została opisana w literaturze w 1853 r. przez Wojciecha Jastrzębowskiego. Pierwsze badania zapoczątkował Jan Zawisza w l. 1871-73. Przebadał on wówczas część przyotworową w okolicy głównego wejścia oraz prawdopodobnie w Kostnicy. Wówczas w wejściu odkopał ślady paleniska, wokół którego odkryto liczne fragmenty naczyń oraz wyroby krzemieniarskie i kościane. Sporządził też pierwszy dość ogólny plan jaskini. W kolejnych latach wybrano namulisko Sali Wielkiej Dolnej, które ze względu na bogactwo fosforu wykorzystane było do użyźnienia okolicznych pól. W l. 1884-86 Godfryd Ossowski z Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności, przeprowadził szerokie badania. Wówczas rozkopana została sala przy głównym otworze, Hala Wielka Dolna, okolice drugiego otworu, Przesmyk Długi, korytarze prowadzące do Sali Tronowej, Sala Tronowa i Kostnica. Badania te przyniosły liczne znaleziska kości zwierząt w tym: niedźwiedzia jaskiniowego (którego szkielet po złożeniu jest eksponowany w Muzeum Przyrodniczym PAN w Krakowie), lwa, renifera, hieny jaskiniowej itd. Z tych wykopalisk pochodzą m.in. kości niedźwiedzia jaskiniowego, z których zrekonstruowany szkielet eksponowany jest w Muzeum Przyrodniczym PAN w Krakowie. Ten uczony nadał również większości komór i korytarzy funkcjonujące do dziś nazwy. Z końcem XIX w. jaskinia staje się coraz częściej obiektem docelowym wędrówek turystycznych, zatem właściciel terenu zamknął otwory drewnianą obudową, a zwiedzanie już wtedy było możliwe wyłącznie z miejscowym przewodnikiem. 
Już w 1933 wojewoda kielecki nakazał staroście olkuskiemu ochronę tej jaskini, ale dalsze zabezpieczanie przed dewastacją przerwał wybuch wojny. W czasie pierwszych tygodni września 1939 w jaskini schronienie znalazło kilkaset osób, zarówno uciekinierów jak i miejscowej ludności. Przebywali oni tu z zabranym żywym inwentarzem ok. 2 tygodnie. Po zaprzestaniu działań wojennych nie zabezpieczona jaskinia zaczęła ulegać coraz większej dewastacji. Dopiero w 1966 Wojewódzka Rada Narodowa w Krakowie uznała jaskinię za pomnik przyrody nieożywionej. Opiekę nad nią przejął Krakowski Klub Turystyki Jaskiniowej, który doprowadził, że w rok później otwory zabezpieczono kratami. Przeprowadzono wówczas również wiele prac mających na celu budowę infrastruktury turystycznej wewnątrz jak i wokół jaskini. 
W latach 1970 i 1974 przeprowadzono kolejne badania archeologiczne, tym razem w okolicy drugiego otworu jaskini.

Niezależnie od prowadzonych tu badań i prac zabezpieczających przed dewastacją duży wkład w jej poznanie włożyli grotołazi. Pierwszym z ważniejszych ich odkryć było odkopanie w latach 50-tych XX w. wejścia do Czterdziestki, już wcześniej znanej Ossowskiemu, ale zasypanej podczas prac wykopaliskowych. W lutym 1967 Henryk Liszka odkopał znane wcześniej partie pod Kostnicą, w których odkrył nowe nie znane wcześniej korytarze. W styczniu 1968 w sali pod Hotelikiem Andrzej Górny odkopał kilkumetrowy korytarz z białymi makaronami, a w 1969 i 1980 grupa speleologów (Marian Czepiel i Andrzej Górny) obok Przesmyku Długiego odkrywa Przesmyk Równoległy. Ostatnie odkrycie, czyli częściowe odkopanie korytarza wieńczącego Salę Tronową, spowodowały, że znane partie jaskini wydłużyły się o kolejne 25 m. Badania stwierdziły jednak kontynuowanie się korytarzy w głąb masywu, ku południowi, ale jak dotąd odkopano tylko część wspomnianego korytarza.

Długość:            975 m
Deniwelacja: ok. 25 m

Zobacz także