BĘDZIN - GÓRA ZAMKOWA

Obecna Góra Zamkowa zamieszkiwana była już przez ludność kultury łużyckiej (V okres EB/HC) u schyłku epoki brązu i we wczesnym okresie epoki żelaza. 

Na ślady osady łużyckiej z V okresu epoki brązu i okresu halsztackiego natrafiono, podczas badań archeologicznych prowadzonych w 1991 r. na północnym zboczu wzgórza. Niewielka powierzchnia wykopu sondażowego nie pozwoliła jednak na uchwycenie zarysu jakichkolwiek obiektów, które mogą się tam znajdować.

Około IX w. na wzgórzu zamkowym w miejscu warownym z natury istniało grodzisko. Widać to nie wystarczyło, bo już pod koniec tego stulecia lub w początkach następnego wzniesiono tu pierwszy system obronny. Składał się z wału i fosy. 
Fosa wcina się głęboko w skaliste podłoże, natomiast wał usypany był z ziemi podciągniętej z wnętrza grodu, jedynie podnóża umocnione miał wapieniami i to nie wyłupanymi ze złoża, ale zbieranymi z powierzchni otoczakami. To zdaje się świadczyć, że na fosę pogłębiono jedynie naturalne obniżenie terenu istniejące tu wcześniej, pozostawiając charakterystyczne "schodki" wszędzie tam, gdzie wapień był twardszy, a wał usypano nad jego krawędzią. 
Usypisko mieściło się pomiędzy dwoma pasami umocnień kamiennych i liczyło 6 m szerokości. Na koronie wału natrafiono po stronie fosy na warstwę ziemi silnie przepalonej na kolor czerwony. Świadczyć to może, że ponad tym miejscem wznosiła się konstrukcja drewniana wieńcząca wał, która wraz z nim stanowiła obronę grodu. 

Opisywana pierwsza linia obronna stała się z jakichś powodów niepotrzebna w początkach XII w., kiedy to zniwelowano ją i założono w tym miejscu cmentarz. Wiadomo, że wcześniej spłonęła, a dziś szczątki wału rozsypane są pasem o szerokości 12 m i miąższości nieco ponad metr. 
Na dnie odkrytej fosy natrafiono na nie naruszone warstwy ziemi zawierające pokaźną ilość fragmentów naczyń z IX i X w. W bezpośrednim pobliżu wału znaleziono kilka przedmiotów mających funkcję datującą. Były to: ostroga z zaczepami odgiętymi na zewnątrz z IX - X w., srebrna zausznica mająca liczne analogie wśród ozdób z IX-wiecznych cmentarzysk morawskich, ołowiane okucie końcówki pasa z ornamentem pochodzącym z kręgu motywów sztuki karolińskiej oraz żelazna misa śląska datowana na IX - XI w. Z cmentarzyska wydobyto m.in. średnich i dużych rozmiarów kabłączki skroniowe, pierścienie, paciorki z XII - 1 poł. XIII w. 
Wydaje się, że wtedy osadnictwo przeniosło się na zachodni cypel wzgórza w pobliże rzeki Przemszy do nowego grodu zastąpionego w XIV w. kamiennym zamkiem. 

Znacznie dłużej służyła mieszkańcom grodu druga linia obronna założona 50 m na wschód od opisywanej wcześniej. Badania wykazały, że są to pozostałości dwóch wałów obronnych nawarstwionych jeden na drugi. Pierwszy wał powstał, jak wskazują analizy: dendrochronologiczna i metodą węgla C14 zwęglonych resztek drewna, pod koniec X w. 
Wał usypano z gruzu wapiennego pochodzącego z drążenia poprzedzającej go fosy. Aby ustabilizować ten sypki materiał odgraniczono go od wnętrza grodu parkanem z wkopanych pionowo dębowych bali, pomiędzy którymi zamocowano poziome belki. Również w samym usypisku tkwiły na różnych poziomach pasma poprzecznie ułożonych belek. Na tym wapiennym jądrze o miąższości 2 m usypano i utwardzono płaszcz ziemny gruby na ponad 1 m. Na jego powierzchni wzniesiono jakąś konstrukcję drewnianą, z której zachowały się jedynie pasma belek umocnionych głazami wapiennymi, ułożonych wzdłużnie na koronie wału. Konstrukcja ta spłonęła, być może w trakcie najazdów mongolskich i zsypała się do wnętrza grodu. Wał naprawiono nadsypując na te zgliszcza półtorametrową warstwę ziemi o kolorze czerwonobrunatnym pochodzącą z wnętrza grodu, stanowiącą być może efekt porządków po pożarze przed odbudową. 
Nowy wał był gotowy przed trzecią ćwiercią wieku XIV i także posiadał jakąś konstrukcję drewnianą na koronie, o czym zdaje się świadczyć warstwa popiołu u jego podnóża. Datowanie podpowiada żelazna ostroga z gwiazdką znaleziona w tymże popiele.

Oprócz założeń grodu, w dniach 15-26 lipca 1991 r. i 29 czerwiec-24 lipiec1992 r. na Górze Zamkowej przeprowadzono prace wykopaliskowe w miejscu domniemanego cmentarzyska. 
Już przed 1918 rokiem podczas sadzenia drzew w parku przez Jana Gęborskiego natrafił on na "szeregi grobów starych", a w 1926 ówczesny Konserwator Zabytków Archeologicznych J. Żurowski odkrył tam wczesnośredniowieczny grób datowany wówczas na XI w. Z działalności tego drugiego uzyskano kolię składającą się z 13 paciorków z masy szklanej i 2 brązowe kabłączki skroniowe (typu I wg K. Musianowicz) przekazane do Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
Prace archeologiczne rozpoczęte w 1991 r. umiejscowione wyłącznie na podstawie opisów i domysłów już w fazie sondażu potwierdziły wzmianki o istnieniu pochówku ludzi w miejscu, w którym W. Błaszczyk lokował podgrodzie wczesnośredniowiecznego grodu, na terenie na wschód od zamku, objętym wałem obronnym. Badaniami objęto 2 ary (w tym całkowicie tylko 173 m² ze względu na biegnące pod ziemią instalacje elektryczne i inne trudności), na których wystąpiło 37 grobów. Zatem zagęszczenie pochówku 2,1/10 m² jest nieco wyższe od średniej dla cmentarzysk małopolskich. 

Odkryte groby znajdowały się ok. 100 m na północny-zachód od dzisiejszego kościoła św. Trójcy i rozlokowane były w czterech rzędach biegnących w kierunku północ-południe. zmarłych układano z głowami skierowanymi ku zachodowi. Zwykle groby były pojedyncze, za wyjątkiem dwóch. Jeden z nich to dwa pochówki w jednej jamie grobowej (groby 19 i 22) a drugi o zakłóconym układzie mieszczący kości więcej niż jednego osobnika (grób 27). Jamy grobowe były owalne, oprócz jednej prostokątnej i zwykle bardzo wąskie. W większości przebadanych grobów wystąpiła obstawa kamienna, a w dwóch drewniana.

Na cmentarzysku ty znaleziono ponadto 29 przedmiotów w 12 grobach. Tylko w dwóch z nich znaleziono wyposażenie we właściwym tego słowa znaczeniu (nóź i dłuto), pozostałe to elementy odzieży i ozdoby. Najczęściej występowały kabłączki skroniowe i pierścionki. Znaleziono również krótki 11 cm długości nóż, charakterystyczny wg H. Zoll-Adamik dla grobów zarówno męskich jak i kobiecych, dłuto z sztabki żelaza i mały haczyk z cienkiego drutu żelaznego. W żadnym z przebadanych grobów nie natrafiono na ślady ceramiki, którą z kolei licznie spotykano w luźnych wystąpieniach nie związanych z grobami. Były to fragmenty naczyń łużyckich, wczesnośredniowiecznych i późniejszych. Oprócz tego w warstwie przypowierzchniowej znaleziono również niewielką srebrną monetę niemiecką z końca XV w. Na jej awersie  widnieje herbowa tarcza bawarska w otoku napisu, z którego można było odczytać litery "M O N", na rewersie rysunek zbliżony do znaku określanego mianem szyszaka z dwoma pióropuszami.
Wstępnie oceniono, że cmentarzysko to pochodzi z późnego okresu wczesnego średniowiecza czyli z XII w. - 1 poł. XIII w. Podstawą takiego datowania stało się wystąpienie kabłączków skroniowych wyłącznie średnich i dużych  rozmiarów (3,5-7 cm średnicy) z esowatym uszkiem zdobionym niekiedy podłużnym żłobkowaniem (typ III C wg K. Musianowicza). Nadal nie rozwiązano jednak związku cmentarzyska z grodem, czy też podgrodziem i późniejszym miastem, a także problem lokalizacji najstarszego kościoła (istnieją hipotezy, że było to cmentarzysko przykościelne).

Zobacz także