ZAMEK RYCERSKI "TENCZYN" W RUDNIE

Rys historyczny

Zamek został zbudowany na surowym korzeniu w pobliżu najwyższego wzniesienia Garbu Tenczyńskiego (411 m n.p.m.) na spłaszczonym wierzchołku krateru wulkanicznego [403 m n.p.m.] (wynik działań wulkanicznych sprzed 250 mln lat) w połowie XIV w. (około 1319 r.) przypuszczalnie przez kasztelana krakowskiego Jędrzeja Nawoja z Morawicy, z rodu Toporczyków, syna Sułka z Morawicy. Nawoj był protoplastą znanego w Polsce rodu Tęczyńskich. 
Niektórzy nazwę Tęczyn wywodzą od imienia córki możnowładcy Tynka Starży. Wedle legendy przybył on na ten teren w IX w., założył Tyniec, zaś jednej córce Tęczy zbudował obronną siedzibę, zwaną od jej imienia Tęczynem a drugiej córce warownię Przeginię.

Obecnie wiadomo, że w 1319 roku Nawoj z Morawicy, kasztelan krakowski, kazał wykarczować las Tenczyn, aby założyć wieś. Postawił wówczas prawdopodobnie drewniany gród z kamienną okrągłą wieżą, zwaną Dorotką. 

Właściwa rozbudowa zamku nastąpiła dopiero po śmierci Nawoja w 1331 r. Jego syn Andrzej, późniejszy wojewoda i podkomorzy krakowski oraz kasztelan wiślicki wzniósł murowany zamek i przyjął od niego nazwisko Tęczyński. 

Pierwszy zapis świadczący o istnieniu zamku pochodzi z l. 1400-05, kiedy wspominany jest w dokumentach burgrabia z Tęczyna. 

W 1402 już bezpośrednio mówi się o zamku w rozporządzeniu majątkowym Jana z Tęczyna, a w 1404 poświadczona jest kaplica zamkowa. Mimo tego niektórzy historycy uważają, że budowa tego zamku mogła trwać nawet do czwartej ćwierci XIV w. Zamek składał się wówczas z kwadratowej wieży bramnej -zw. Nawojowa, trzech cylindrycznych wież oraz skrzydeł mieszkalnych położonych w części północnej i wschodniej dziedzińca. Z pozostałych stron dziedziniec otaczał mur obronny. Ze względu na wielkość i piękno zamku nazywano go nawet drugim Wawelem, a o jego wielkości świadczą wydarzenia jakie miały miejsce na tym zamku. Niektórzy badacze dziejów tego zamku uważają, że budową mógł kierować Wacław, czeski budowniczy zamku we Włodzimierzu Wołyńskim. Niestety wobec braku dokładnych badań archeologiczno-architektonicznych trudno jest precyzyjnie ustalić wiele wątków związanych z wyglądem gotyckiej budowli.

W 1410 po bitwie pod Grunwaldem na zamku tym więziono znaczniejszych jeńców krzyżackich.

W XV w. na tym zamku prowadzono poufne rozmowy, które doprowadziły do zawarcia małżeństwa królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły.  

W XV lub XVI w. pierwotną gotycką wieżę bramną, zwaną później Nawojową wzmocniono przedbramiem. 

W XVI w. na zamku wielokrotnie gościli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.

W 1553 r. majątek a w tym również zamek został podzielony między spadkobierców: wojewodzie lubelskiemu Andrzejowi  Tęczyńskiemu przypadła część od wejścia „po lewej stronie, gdzie kuchnia jest ze wszystkiem budowaniem” i „komnata, która jest w wielkiej sali” a jego bratankowi kasztelanowi lwowskiemu, Stanisławowi przypadła „sień przed ciemną izbą, idąc po prawej stronie od rogu koło wieży zwanej Dorotką”. Stanisław uzyskał również prawo do posiadania wieży bramnej zamku górnego i kaplicę, natomiast Andrzejowi zagwarantowano „iż wrota bramne w jego mocy maja być i jego wrotny ma zamykać przyrzeczone wrota i otwierać”.

W 1570 Jan Tęczyński rozbudował zamek w okazałą, renesansową siedzibę. Wówczas dobudował pozostałe skrzydła i zgodnie z ówczesną modą dodał attyki na wieżach, renesansowe gzymsowania i wybudował arkadowy dziedziniec. [wg grupy "Ratuj Tenczyn" całkowicie przebudowany na renesansową rezydencję z dziedzińcem arkadowym otoczoną zewnętrznym basztowo-bastejowym obwodem obronnym w l. 1563-93 - przyp. autora]

W 1610 r. ostatni z rodu Tęczyńskich - również Jan dokonał ostatniej wielkiej rozbudowy zamku w Rudnie. Wówczas powstały umocnienia bastionowe oraz wybudowany został unikatowy system dojazdowy do zamku z kolistą basteją (barbakanem). Zamku broniły ponadto dwa bastiony typu puntone zwieńczone attykami położone w południowej i południowo-zachodniej części założenia połączone murem kurtynowym ze strzelnicami. W ramach przebudowy zamku Jan Tęczyński wybudował również nową lub gruntownie przebudował starą kaplicę zamkową przylegającą od strony wschodniej do wieży Nawojowej. Na zachodnim zboczu wzgórza założona została winnica a na północ od zamku założono renesansowe ogrody. Poza zamkiem ulokowano również folwark, łaźnię, dom praczek i browar słodowy. 

W 1638 r. po śmierci ostatniego męskiego potomka słynnego rodu - Jana Tęczyńskiego zamek przeszedł pod władanie jego córki Izabeli, która w 1639 r. wniosła go w wianie Łukaszowi Opalińskiemu h. Łodzia. Niestety dzięki temu zamek przestał pełnić swoją dotychczasową funkcję siedziby rodowej.

W 1655-56 r. podczas "potopu" szwedzkiego zamek próbowali zdobyć najeźdźcy pod dowództwem Königsmarka, jednak nowoczesny na tamte czasy bastionowy system obronny spełnił swoje zadanie dzięki czemu zamek okazał się niemożliwy do zdobycia siłą. Nie widząc innego rozwiązania Szwedzi zaproponowali aby obrońcy zamku skapitulowali, a będzie im darowane życie. Ciężka sytuacja na zamku oraz alternatywa długiego oblężenia bez możliwości uzyskania pomocy przekonała załogę do poddania. Niestety decyzja ta okazała się straszna zarówno dla załogi, którą mimo obietnicy niemal całą wymordowano, jak i dla zamku, który został zdobyty, splądrowany podczas poszukiwania rzekomo ukrytego tu skarbu koronnego i spalony przy opuszczaniu go przez okupanta w 1657 r.

W końcu XVII w. zniszczony zamek przejęli i częściowo odbudowali Lubomirscy, później w pocz. XVIII w. stał się własnością kolejno Sieniawskich i Czartoryskich.

W 1768 r. wskutek uderzenia pioruna spłonęło zadaszenie wież i budynków. Zamek opustoszał stopniowo zamieniając się w ruinę. W następnym roku zamknięta została kaplica zamkowa a zamek został opuszczony [wg Grupy "Ratuj Tenczyn" pożar wywołany piorunem miał miejsce w 1748 r. - przyp. autora]

W 1783 r. [w literaturze występuje również data 1782 r. - przyp. autora] z kaplicy zamkowej do krypty kościoła w Tenczynku przeniesiono szczątki ostatniego z rodu Tęczyńskich-Toporczyków - Jana.

W 1787 r. ruiny zwiedził przebywający w tych okolicach król Stanisław August Poniatowski.

Od 1816 do 1945 r. właścicielami "Tęczyna" byli Potoccy którzy z  pałacu w pobliskich Krzeszowicach mieli widok na malowniczą ruinę.

W 1912 r. przeprowadzone zostały drobne prace konserwacyjne ułatwiające komunikację po ruinach. Wybudowano wtedy m.in. kamienne schody na I piętro.

po 1945 - po II wojnie światowej zamek został odebrany rodzinie Potockich przez Skarb Państwa i oddany we władanie Gminy Krzeszowice

W latach 1949, 1969, 1972 i 1994 prowadzone były krótkotrwałe prace konserwatorskie.

1990 - przeprowadzono karczowanie drzew i krzewów rosnących na murach i zarastających cały teren zamku. Odgruzowano częściowo korytarz obronny i zamurowano wyrwy w murach

1992 – naprawiono sklepienie sieni i mury przedbramia. Odtworzono częściowo attykę

1994 – budynek nakryto dachem pogrążonym, z żygaczami od strony zachodniej. Naprawiono częściowo mary kamienne w zachodniej części wieży

1995 – opracowano dokumentację remontu dachu, stropu i schodów w wieży bramnej. Brak funduszy przez ostatnie 10 lat uniemożliwił kontynuowanie prac remontowych.

2007 – wykonano prace zabezpieczające dachu wieży bramowej tzn. została zdjęta (zniszczona) dachówka i zastąpiona prowizoryczną papą bitumiczną

2008 - wykonano prowizoryczne zamurowania wyłomów w murach zewnętrznych, aby uniemożliwić wchodzenie przez nie do wnętrza zamku

Opis

Są to ruiny jednego z największych polskich zamków. Cały kompleks powstał na planie nieforemnego wieloboku o wymiarach ok. 140 na 130 metrów. Najbardziej charakterystyczne elementy zamku widoczne z zewnątrz to najwyższa, czworokątna wieża Nawojowa przykryta czterospadzistym dachem a w okresie od późnej jesieni do wczesnej wiosny między drzewami pozbawionymi liści widać również mury z bastejami powstałymi w 1610 r. Od strony wsi Rudno widać pokaźnych rozmiarów suchą fosę, która powstała przy wykorzystaniu naturalnej rzeźby terenu. Od tej strony również rozciąga się najpiękniejsza panorama całego założenia zamkowego.

Brama wjazdowa do zamku znajduje się od strony północnej w piętrowej cylindrycznej bastei - barbakanie o średnicy 15 metrów. 

Aby lepiej poznać założenie obronne przed wejściem do zamku warto wcześniej obejść ruiny dookoła. Proponuję rozpocząć wędrówkę od strony zachodniej i dalej południowej i zachodniej, wówczas zachowana zostanie historyczna kolejność. Kierując się w lewo od bramy najstarsze mury północnego skrzydła mieszkalnego. 
W północno- wschodnim narożniku wznosi się częściowo wtopiona w mury najstarsza cylindryczna baszta zwana "Dorotka". Wg podań jej nazwa pochodzi od faktu więzienia w niej aż do śmierci Doroty Tenczyńskiej jako kara za nierząd. 
Za nią ciągnie się najlepiej zachowane skrzydło wschodnie kończące się na wysokości kolejnej okrągłej baszty "Izabela". Dotychczas widoczne mury stanowiły dawny średniowieczny mur obwodowy zamku właściwego, które podczas późniejszej rozbudowy zostały włączone w mury skrzydeł mieszkalnych. 
Biegnący dalej mur łączy basztę "Izabela" z trzecią i ostatnią średniowieczną basztą ochraniając tym samym wschodnią część przedzamcza. Ostatnia wysunięta najdalej na południowy-wschód baszta pełniła niegdyś funkcję więziennej turmy. Zapewne z powodu jej znacznego odsunięcia od zamku stanowiła również doskonały dodatkowy punkt obronny. 
Od tego miejsca rozpoczynają się wysokie mury obronne ze strzelnicami i przyporami zamykające przedzamcze od strony południowej. Mury te wraz z bastejami powstały w 1610 r. W najdalej na południe wysuniętym narożniku muru wybudowana została basteja "Tęczyńska", a w południowo-zachodnim basteja "Grunwaldzka". Bastejowe fortyfikacje, którymi wzmocniono twierdzę mają kilka kondygnacji. Wyposażono je w liczne strzelnice dla dział i broni ręcznej a ich szczyty ozdobiono attykami. Basteja "Grunwaldzka" została tak nazwana dla upamiętnienia faktu przetrzymywania w zamku znaczniejszych jeńców krzyżackich po bitwie pod Grunwaldem.
Od bastei "Grunwaldzkiej" do bastei-barbakanu ciągnie się mur obronny z licznymi otworami strzelniczymi stanowiący zarazem zewnętrzną - zachodnią ścianę sieni wjazdowej opisanej niżej. 

Wjazd do zamku prowadził poprzez bramę wjazdową i barbakan a następnie długą na 60 metrów i szeroką na 6 metrów zasklepioną sień przejazdową, składającą się z 5 segmentów, w której w ścianie zewnętrznej usytuowano wiele otworów strzelniczych. Opisana sień to jedyny znany w Polsce przykład zastosowania takiego unikatowego systemu wjazdowego. 

Sień ta prowadziła bezpośrednio na teren przedzamcza (zamku dolnego) położonego na południe od zamku właściwego. Od południa, zachodu i wschodu przedzamcze otoczone było wysokimi murami obronnymi wzmocnionymi bastejami i basztami w związku z czym już ta część zamku była silnie umocniona. 

Z przedzamcza do zamku właściwego prowadziła droga poprzez kompleks budynku bramnego i kwadratowej  baszty wjazdowej zwanej "Nawojowa". Potężne mury wznoszą najwyższą, obecnie przykrytą dachem wieżę zamkową stanowiącą najbardziej rozpoznawalny symbol tego zamku. Wejście na dziedziniec zamku właściwego prowadzi przez imponujący swą wielkością otwór wjazdowy. 

Na środku dziedzińca znajdowała się kuta w skale a dzisiaj zasypana studnia. Dziedziniec od strony zachodniej otacza wewnętrzny mur obwodowy a od północnej i wschodniej skrzydła mieszkalne zawierające na poziomie parteru pozostałości gotyckich murów obwodowych pierwotnego zamku. Część pomieszczeń szczególnie położonych w przyziemiu posiada sklepienia jednak do niektórych dostęp jest utrudniony.

W skrzydle południowym znajdują się interesujące mury kaplicy zamkowej z zachowanymi okrągłymi otworami okiennymi. 

W trakcie przebudowy około 1570 roku wzdłuż wewnętrznych skrzydeł mieszkalnych wzniesiono arkadowe krużganki. Dojście do pomieszczeń pańskich prowadziło wówczas przez ciasne przejścia w grubościach murów pierwszej kondygnacji wieży bramnej. Niestety do dziś nie zachowały się większe ślady po dawnym systemie komunikacyjnym. Schody, którymi dzisiaj dochodzimy do dawnych pomieszczeń reprezentacyjnych, wzdłuż zewnętrznej ściany kaplicy zamkowej zostały zbudowane już na początku XX w., w trakcie częściowej konserwacji obiektu.

Jako, że ruiny te swym ogromem i tajemniczością zawsze przyciągały jak magnes stały się m.in. źródłem licznych podań ludowych a także plenerem dla słynnych polskich seriali np.: "Czarne Chmury" czy "Rycerze i Rabusie"

Zagospodarowanie

Obecnie [sierpień 2010] zamek jest zamknięty z powodu prac zabezpieczających.

Do ok. 2004 r. ruinami opiekowało się Bractwo Orlich Gniazd, które m.in. od 1999 organizowało tu turnieje, pokazy walk i tańców średniowiecznych. Można było wynająć przewodnika, a firmy mogły zamawiać pokazy rycerskie, gry terenowe, piknik czy widowisko średniowieczne. Obecnie pod opieką Gminy Krzeszowice. 

Na podstawie informacji zaczerpniętej w 2006 r. bezpośrednio od Pani Sylwii Żabińskiej wspominana czasami w internecie Fundacja "Polskie Dziedzictwo – Zamek Tęczyński i Region Ziemi Krzeszowickiej" opiekująca się tym zamkiem nigdy nie istniała. Po kilkudziesięciu latach zapomnienia, o Tenczynie postanowiła przypomnieć grupa jego miłośników pod nazwą Grupa "Ratuj Tenczyn" zdecydowanie sprzeciwiająca się bulwersującemu procederowi niszczenia zabytku dążąc do zabezpieczenia tego cennego zabytku. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie przeznaczyło w 2008 r. ani złotówki na ratowanie zamku pomimo iż Gmina Krzeszowice złożyła wniosek o dotację prac zabezpieczających poparty szczegółowym planem architektonicznym i pozytywną opinią Wojewódzkiego Małopolskiego Konserwatora Zabytków. Kolejny wniosek złożony do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w listopadzie 2008 r. również został rozpatrzony negatywnie a Gmina Krzeszowice w budżecie na 2009 r. nie przewidziała środków na ratowanie zabytku.

Zobacz także