ZAMEK KRÓLEWSKI W OSTRĘŻNIKU

Rys historyczny

Nie ma w zasadzie żadnych konkretnych wzmianek historycznych, ani opracowań dotyczących bezpośrednio tego zamku. Pierwsze wzmianki pochodzą dopiero z 1848 i 1886 r. kiedy wymienia się tylko skałę o nazwie "Ostrężnik"  na której niegdyś znajdował się zamek. Jedyna konkretna wzmianka o zamku pochodzi z rejestrów starostwa częstochowskiego, gdzie jest napisane iż w Ostrężniku stoi "rudera wieży czy zamku" co świadczyło, że w XVIII lub w XIX w. już był w ruinie. 

W latach 1959-60 przeprowadzono tu archeologiczne powierzchniowe badania sondażowe pod nadzorem Włodzimierza Błaszczyka. W wyniku tych badań oraz braku przekazów historycznych powstało wiele teorii na temat losów tego obiektu. Jedna z wersji zakładała, że budowa tego zamku nigdy nie była ukończona. Wskazywać na to miał m.in. brak jakichkolwiek zapisków w kronice Janka z Czarnkowa. 
Inni historycy opierając się na powszechnie znanym zaangażowaniu króla Kazimierza Wielkiego w budowę okolicznych zamków, również jemu przypisywali budowę tego obiektu, datowaną oczywiście na 2 poł. XIV w. Wyjaśnieniem braku dalszej informacji o zamku miało być zaprzestanie budowy po 1370 roku, kiedy zanikła potrzeba kontynuowania budowy kolejnego ogniwa obronnego. Dodatkowo hipoteza ta była argumentowana faktem, że pobliski Trzebniów, zanim przeszedł na początku XV stulecia w posiadanie rodu Kobyłów, był wcześniej własnością królewską.
Swego czasu inną teorię przedstawiał J. Leberschek. Wg niego budowę prowadzili rycerze Wojtek i Marcin z Potoku herbu Śrzeniawa. Teoria ta szybko została obalona z powodu wątpliwości co do możliwości finansowych tych rycerzy i rozmachu zamierzenia. Teoria ta jest nadal w niektórych źródłach podtrzymywana ponieważ w 1386 r. Wojciech z Potoka h. Jelita właściciel Potoku, występuje jako rycerz w świcie księcia Władysława Opolczyka, gdy ten odwiedzał swoje opolskie posiadłości w Woźnikach. Wojciech był właścicielem Potoka, Trzebniowa oraz Mokrzeszy i wg tej teorii mógł na polecenie i za pieniądze księcia Władysława zacząć budowę zamku na Ostrężniku. To mogło tłumaczyć również krótkie funkcjonowanie zamku, który mógł zostać zburzony już w 1391 r. przez ekspedycję karną wysłaną z Krakowa przez króla Władysława Jagiełłę przeciwko księciu Władysławowi Opolczykowi, tym bardziej, że na jego polecenie zaufany rycerz Wojciech z Potoka, za pomocą swoich ludzi grabił karawany kupieckie ciągnące tutaj bursztynowym szlakiem z Gdańska przez Kalisz do Krakowa. Zwolennicy tej teorii ciągna dalej historie zamku, jakoby Władysław Jagiełło jeszcze w tym samym roku przekazał ruinę w dzierżawę kasztelanowi lubelskiemu Janowi ze Szczekocin h. Odrowąż. Ten zaś, nie związany z terenem nie przebywa tutaj i nie odbudowuje zamku dlatego popada on w dalszą ruinę.
Inne wersje zakładały, że mury zamczyska mogły być wykorzystane przez Mikołaja Siestrzeńca prowadzącego rozbójniczy tryb życia łupiąc okolice w drugiej i trzeciej dekadzie XV w. Przypuszczenia takie wysnuto na podstawie tego, że ów Siestrzeniec herbu Kornic był właścicielem wsi: Jaroszowa, Zawady i Przewodziszowice położonych w bezpośrednim sąsiedztwie tego zamku, zatem jego tereny mogły również obejmować zamek Ostrężnik.

Wg przeprowadzonych tu przez dr Stanisława Kołodziejskiego w l. 2000-2003 badań archeologicznych domniemuje się obecnie, że zamek ten został wzniesiony na początku XIV w. prawdopodobnie z inicjatywy Jana Muskaty, biskupa krakowskiego i starosty krakowskiego. Brak późniejszych warstw kulturowych potwierdza przypuszczenia, że zamek mógł nie być ukończony lub bardzo krótko pełnił swoją funkcję tym bardziej, że prowadzone badania ujawniły przygotowany do budowy usypany w sterty kamień wapienny oraz ceramikę i monety z okresu Cesarstwa Rzymskiego. 

Według podań zamek ten miał być więzieniem dla przestępców lub siedzibą rozbójników, którzy przechowywali w nim skarby, zdobyte podczas łupieskich wypraw. Wg innych podań na zamku tym ukryty został skarb powstańców styczniowych.

Opis

Podobnie jak ustalenie historii zamku, również wiele kłopotów przysporzył wygląd lub przynajmniej planowany wygląd warowni. Początkowo sądzono, że była to strażnica obronna, ale rozmach założenia kazał odrzucić tą koncepcję i przychylić się do uznania obiektu za zamek. 

Obecnie możemy na podstawie badań ustalić, iż składał się z zamku górnego zbudowanego na wyniosłej skale (373 m n.p.m. i ok. 40 metrów wysokości względnej) i zamku dolnego (podzamcza). 

Zamek górny o kształcie wydłużonego wieloboku miał powierzchnię około 1,2 - 1,5 tys. m² [również powierzchnia zamku z powodu skomplikowanego układu jest prezentowana w różnych opracowaniach bardzo rozbieżnie. Dla przykładu L. Marzec, K. Mazurek, T. Suchecki oraz tablica przy zamku podają ok. 1,2 tys.  m². Wyd. Compass 1,4 tys. m², M. Zwoliński i J. Zinkow 1,5 tys. m² - przyp. autora]. Główną część zamku górnego stanowił pański dom mieszkalny o wymiarach ok 10x30 m usytuowany na północno-zachodnim skraju niemal pionowo opadającej skały. W jego skład wchodziły dwie budowle zbudowane na planie zbliżonym do prostokąta. Pierwszy położony bardziej na wschód o wymiarach ok. 15 x 10 metrów i drugi od strony zachodniej o wymiarach u podstawy ok. 12 x 5 metrów. Domniemuje się, że ta druga budowla miała charakter wieżowy. Pomieszczenia zamku górnego posiadały układ amfiladowy [wydaje się, że przy podanych rozmiarach obiektu pojęcie układu amfiladowego wynika jedynie z ułożenia dwóch budowli obok siebie jeden za drugim, nie zaś z dalszych podziałów wewnętrznych domu mieszkalnego - przyp. autora]. Część mieszkalną od stron wschodniej (z trójkątnym zakończeniem), południowej i zachodniej otaczały mury obwodowe o średniej grubości 1,5 - 2 metry i łącznej długości 144 m [wg M. Zwoliński i J. Zinkow - przyp. autora]. Z układu fundamentów murów można sądzić, że mury obwodowe tworzyły aż cztery dziedzińce wewnętrzne oraz międzymurze, zakończone od południa niewielkim placykiem [stwierdzone podczas inwentaryzacji - [przyp. autora]. Taki układ posiadał duże walory obronne. W mur obwodowy od strony południowo-wschodniej wbudowana była prostokątna baszta o wymiarach 6 x 9 m [wg M. Zwoliński - przyp. autora], której fundament łączył się ze skarpą głębokiej fosy. Obecnie sądzi się, że są to fundamenty baszty bramnej, pod którą wg podań znajdowały się zasypane obecnie podziemia. Dojście do zamku górnego wiodło drewnianym mostem zbudowanym nad rozległą i bardzo głęboką fosą doskonale widoczną do dzisiaj oddzielającą go od podzamcza. 

Zamek dolny był bardzo rozległy i zajmował na dwóch poziomach około 2500 m² [podobnie jak w przypadku powierzchni zamku górnego problematyczne jest obliczenie powierzchni zamku dolnego. Podana informacja za L. Marzec, K. Mazurek, T. Suchecki. Wg M. Zwoliński 7187,5 m², wg J. Zinkow 7,2 tys. m² - przyp. autora]. Przedzamcze otaczały, jak można się domyślać, drewniane palisady, po których zachowały się do dzisiaj jedynie ślady ziemne. Wjazd na teren podzamcza prowadził od strony południowo-wschodniej. Wyraźnie są widoczne ślady starej drogi dojazdowej. 

Zagospodarowanie

Wzgórze zamkowe stanowi rezerwat leśny "Ostrężnik". Wstęp bez żadnych ograniczeń. W skale, na której wzniesiono mury zamku górnego od strony północnej widnieje ogromny otwór ciekawej jaskini Ostrężnickiej. 

Całość murowanego założenia obronnego porośniętego bukowym lasem jest odsłonięta i widoczna na poziomie przyziemia. Można obejrzeć m.in. najbardziej charakterystyczne fundamenty baszty bramnej oraz okazałą fosę między zamkiem dolnym i górnym. Ze względu na brak zabezpieczeń podczas zwiedzania ruin zamku górnego należy dopilnować szczególnie swoich młodszych pociech, gdyż czasami można zbliżyć się do niebezpiecznych przepaści. 

Dla ułatwienia wejścia na zamek z okolicy otworu J. Ostrężnickiej na wzgórze ułożono schodki z drewnianych bali.

Zobacz także