IT-JURA.PL
   Główna | Wstecz | Mapa | Startowa | Ulubione | Szukaj      
 
Zamek na Wawelu w Krakowie

ZAMEK KRÓLEWSKI "WAWEL" W KRAKOWIE

Wzgórze Wawel wraz ze stojącymi na nim zabudowaniami, w tym: katedrą, dawnym zamkiem królewskim, domami dostojników państwowych i kościelnych, murami obronnymi itd., prawie przez 7 wieków stanowiło siedzibę książąt i królów polskich. Nagromadzone są tam niezliczone zabytki architektury i sztuki, pamiątki narodowe itp. Wawel wznosi się na wys. 238 m n.p.m. i ok. 25 m nad poziom płynącej u jego stóp Wisły. Zbudowany jest z wapiennych skał jurajskich, mocno skrasowiałych, pełnych grot i szczelin. Nazwa Wawel wywodzi się prawdopodobnie od dawnego określenia "wąwel", czyli "wąwóz" (w XVI w. całkowicie zasypany).

Pierwsze ślady pobytu człowieka na wzgórzu zamkowym związane są z paleolitem (ok. 50 tys. lat temu), kiedy to groty Wawelu zamieszkiwał człowiek. Sprzed ok. 3 tys. lat pochodzą ślady drewnianych zrębowych chat, a około 700 lat p.n.e. znajdowała się na wzgórzu niewielka obronna osada otoczona fortyfikacjami (w okresie kultury łużyckiej). Później mieszkała tu jeszcze ludność kultury pomorsko-celtyckiej i przeworskiej. Od VII w. Wawel był zamieszkany przez ludność pochodzenia słowiańskiego. W IX w. całe wzgórze otaczał wał drewniano-ziemny o szerokości kilkunastu metrów u podstawy. Drewniane izbice tego obwarowania wypełnione były gliną piaskiem i kamieniami. Podgrodzie otaczała palisada. Gród uległ zniszczeniu w X w. Spaliła się wtedy znaczna część drewnianej konstrukcji wałowej. Nowe obwałowania z ziemi, drewna i kamienia, zabezpieczające odbudowany gród książęcy datowane są na XI w. W końcu X i w XI w. powstały w ich obrębie pierwsze budowle kamienne. Trzy z nich są nam dość dobrze znane z wykopalisk archeologicznych dokonanych w rejonie tzw. kuchni królewskich we wschodniej części wzgórza: palatium (siedziba władcy) połączone z rotundą Najświętszej Marii Panny (późniejsze jej wezwanie: św. św. Feliksa i Adaukta) oraz resztki przedromańskiej rotundy z grobowcem. Ok. 1020 rozpoczęto również budowę I katedry wawelskiej (jej resztki pod zach. skrzydłem zamku), zamku oraz murowanych umocnień obronnych (resztki w piwnicach koło Kurzej Nogi, zwanej niewłaściwe Kurzą Stopką). Bolesław Śmiały lub Władysław Herman obok poprzedniej wybudował drugą katedrę, zwaną Hermanowską (pozostałości: wieża Wikaryjska zwana wieżą Srebrnych Dzwonów do wys. I piętra, krypta św. Leonarda), rozbudowali gród, na pn.-wsch. cyplu wzgórza wznieśli też zameczek. Po 1138 wzmocniono obwarowania wzgórza. Gród zniszczyli Tatarzy w połowie XIII w. po czym nowe fortyfikacje otoczyły wzgórze. Był to drewniano-ziemny wał z umocnieniami murowanymi. Pożar na początku XIV w. przyczynił się do przebudowy Wawelu. Władysław Łokietek na miejscu dotychczasowego grodu wybudował gotycki zamek (pozostałości w pd.-wsch. i pn.-wsch. narożnikach zamku renesansowego), mury obronne (zachowane na całej wysokości w zach. skrzydle zamku) i w 1320 rozpoczął budowę trzeciej z kolei katedry (tym razem w stylu gotyckim), przy wykorzystaniu murów poprzedniej, spalonej w 1305. Od 1320 r. był siedzibą króla w stolicy Polski. Kazimierz Wielki zakończył rozbudowę zamku (pozostałości: sala Kazimierza Wielkiego, piwnica pod nią, Jordanka - zwana nieprawidłowo wieżą Duńską oraz Lubranka - od XVIII w. zwana wieżą Senatorską) i katedry (korpus, 5 nowych kaplic), a na dotychczasowy podgrodziu wzniósł budynki administracyjne, dworskie i sakralne (m.in. kościoły św. Michała i św. Jerzego). Wawel stał się głównym w Polsce ośrodkiem kultury i nauki. Szczyty okazałości osiągnął Wawel za panowania dynastii Jagiellonów. Jadwiga i Władysław Jagiełło wybudowali pomieszczenia mieszkalne: tzw. Kurzą Nogę i wieżę Duńską, zwaną dziś niewłaściwie Pawilonem Gotyckim. Za pierwszych Jagiellonów rozbudowano też mury obronne (podwyższono ceglaną nadbudowę). W 2 poł. XV powstały wieże: Sandomierska, Złodziejska oraz Panieńska, Tęczyńska i Szlachecka. W 1499 pn.-wsch. część zamku uległa pożarowi. Król Aleksander Jagiellończyk przystąpił do budowy nowego zamku w stylu renesansowym (zach. skrzydło). Właściwym budowniczym królewskiej rezydencji był Zygmunt I Stary, który na pocz. XVI w. (w l. 1507-36) sprowadził dużą liczbę muratorów, m.in. Franciszka Florentczyka, Bartłomieja Berecci i wielu innych artystów włoskich i polskich (m.in. Benedykta zw. Sandomierzaninem), którzy na miejscu gotyckiego wznieśli imponujący zamek-pałac z ogromnym z arkadowym dziedzińcem. Przebudowano też m.in. najwyższą kondygnację wieży Duńskiej, w wyniku czego uzyskała ona altanę widokową. Przy katedrze powstała wspaniała kaplica Zygmuntowska, podwyższono też wieżę kościoła, aby umieścić na niej ogromny "dzwon Zygmunta", w zach. skrzydle zamku zbudowano kuchnie królewskie. Dwaj ostatni Jagiellonowie, a przede wszystkim Zygmunt August, stworzyli na Wawelu silny ośrodek humanizmu i Odrodzenia. Zamek uzyskał renesansowe wyposażenie: attykę nad pd. ścianą kurtynową, kolekcję arrasów i gobelinów flandryjskich, malowidła, obrazy, ozdoby, przedmioty zbytku, sprzęty użytkowe itp. Po dwóch pożarach pn. skrzydła w 1595, arch. Jan Ch. Trevano na zlecenie Zygmunta III Wazy odbudował je w nowym stylu zbliżonym do baroku. Powstały wtedy dwie nowe wieże: Zygmunta III (1601-03) i Jana III Sobieskiego (1620). Wnętrza ozdobił włoski malarz Tomasz Dolabella. W 1611 r. król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski do Warszawy, jednak Wawel nadal pozostał miejscem koronacji królów polskich, a katedra miejscem ich wiecznego spoczynku. Pieczę nad całym Wawelem przejął rezydujący tu biskup krakowski. Wawel w tym czasie zaczął pustoszeć i ulegał coraz większemu zaniedbaniu. Podczas najazdu szwedzkiego w 1655-57 r. Kraków został zmuszony do kapitulacji. Zamek i katedra zostały doszczętnie obrabowane. Ocalał jedynie, wywieziony w tajemnicy do Lubowli na Spiszu, skarb koronny. Jan III Sobieski odnowił zachodnie skrzydło zamku. Po pożarze w czasie Wielkiej Wojny Północnej w 1702 nie dokonano pełnej odbudowy. Na początku XVIII w. w czasie kolejnej napaści na Polskę, Szwedzi ponownie obrabowali Wawel podpalając przy tym zamek królewski. Przed 1787 przeprowadzono poważniejsze prace restauracyjne. Kolejnych rabunków i dewastacji dokonali jednak zaborcy pruscy i austriaccy. Król pruski Fryderyk II kazał przewieźć do Berlina polskie insygnia koronacyjne (sześć koron złotych z perłami i szlachetnymi kamieniami, cztery berła, cztery jabłka, miecze i relikwiarze) i przetopić je na złote monety. Kamienie szlachetne i perły sprzedano. Austriacy zaś rozbudowali na Wawelu gwiaździste fortyfikacje (pod k. XVIII w.) i ulokowali tu koszary wojskowe i szpital. W celu utworzenia placu ćwiczeń wyburzono kilka budynków, a całemu zespołowi nadano pseudogotycką szatę. Koszary z przerwami istniały tu aż do 1905 r. W l. 1880-82 Tomasz Pryliński przygotował projekt odbudowy zamku, ale dopiero w  l. 1895-1910 Sławomir Odrzywolski odnowił kościół katedralny, a w  l. 1905-11 przeprowadzono pierwsze prace restauracyjne zamku i katedry pod kierunkiem Zygmunta Hendla, które po 1918 kontynuował Adolf Szyszko-Bohusz. Zamek przeznaczono na rezydencję głowy państwa i muzeum. We wrześniu 1939 na wieść o agresji niemieckiej na Polskę najcenniejsze zabytki przechowywane na zamku wywieziono do Kanady (m.in. słynne arrasy i skarbiec koronny). Rabunku i zniszczenia dokonano po raz kolejny w czasie II wojny światowej, kiedy to na Wawelu mieściła się siedziba rządu tzw. Generalnego Gubernatorstwa. W 1945 Wawel został uznany za pomnik przeszłości narodowej i utworzono tu Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. Na szczęście po zakończeniu wojny większość przedmiotów zrabowanych przez hitlerowców powróciła na Wawel. Zakończono odbudowę, restaurację i konserwację zamku oraz wielu innych budynków na wzgórzu wawelskim.


Obecnie najbardziej charakterystyczną sylwetkę zabudowań Wawelu oglądać można od pd. wylotu ul. Kanoniczej. Przed nami wznosi się dwupiętrowe północne skrzydło renesansowego zamku królewskiego z pocz. XVI w. Na wsch. narożniku widnieje wysunięta Kurza Noga - rodzaj oskarpowanego belwederku z XIV w., służącego prawdopodobnie celom administracyjnym. Do kurzej Nogi przylega częściowo wieża Zygmunta II Wazy wzniesiona po 1595 przez arch. Jana Trevano. Pn.-zach. narożnik zamku tworzy wieża Sobieskiego, zbudowana ok. 1620.

Naprzeciw ul. Kanoniczej znajduje się główne wejście na Wawel. Do części prezbiterialnej doskonale stąd widocznej katedry przylega późnogotycki skarbiec katedralny zbudowany w ostatnich latach XV w. z jasnych kamiennych ciosów. Przy skarbcu stoi wieża Zygmuntowska z XIV w., która do ok. 1415 stanowiła jedną z baszt obronnych Wawelu., a następnie została włączona do kościoła. Znajduje się na niej słynny dzwon "Zygmunt". Innym charakterystycznym elementem katedry jest wysoka i smukła wieża Zegarowa z pocz. XV w., wzniesiona na fundamentach wieży romańskiej z XII w. Dzisiejszą nazwę otrzymała od zegara umieszczonego tu w 1521. Nakryta ażurowym, barokowym hełmem z l. 1715-16, jednym z najpiękniejszych w Polsce. W dolnej partii wieża wtopiona jest w mury katedry oraz budynków kapitularza i biblioteki. W głębi ukazuje się spatynowany, spiczasty dach wieży Wikaryjskiej (zwanej też Srebrnych Dzwonów), w dolnej partii z XII w., w górnej - z XVI w. Na wieży wiszą trzy dzwony (z XV, XVI i XVII w.) z dużą domieszką srebra. Na tzw. bastionie Władysława IV stoi pomnik Tadeusza Kościuszki.

Dalej wzdłuż brzegu wzgórza, ciągną się łukiem dalsze zabudowania. Pierwsze z nich to dom katedralny, złożony z dwu do pocz. XIX w. odrębnych budynków (z XIV i XV w.), które w XVI do XVII w. stanowiły siedzibę kapelanów i mansjonarzy katedralnych (obecnie mieści się w nim Muzeum Metropolitalne). Następnym budynkiem jest dawne seminarium duchowne, złożone z 3 gotyckich domów z XV w. (prebendarzy, Hińczy z Rogowa i Jana Głowacza z Oleśnicy), znacznie przebudowanych w 1728. Dalszy dom został zrekonstruowany po II wojnie światowej na wzór pierwotnego domu wikariuszy.

Od strony ul. Kanoniczej widoczne są ceglane fortyfikacje wawelskie, opasujące wzgórze od pd.-zach. i zach. Zostały one wzniesione na planie gwiaździstym w 1790-94. Najlepiej widoczne są one od strony Wisły. W załomach murów widać skały, na których wzniesiono te mury. W dwóch miejscach znajdują się wykusze; w pobliżu drugiego z nich - wieżyczka , przez którą można zejść z górnej części wzgórza do Smoczej Jamy. Jej otwór widnieje wśród jurajskich skałek nad Wisłą, przy nim stoi rzeźba legendarnego smoka, z którego paszczy co pewien czas bucha płomień. Rzeźba wykonana została w 1927 przez Bronisława Chromego.

Na Wawel wchodzimy wspomnianą wyżej drogą , od strony ul. Kanoniczej. Tędy prowadziło zawsze główne wejście na wzgórze; do XIX w. otoczone ono było grubymi murami obronnymi. Obecny mur pochodzi z XIX w., a w l. 1921-24 wmurowano weń płytki upamiętniające ofiarodawców datków na odnowę zamku. Brama Herbowa wybudowana została w 1921 wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza. Za nią z lewej strony wznosi się tzw. Bastion Władysława IV z 1581, nadbudowany w l. 1644-46, ponownie obniżony w 1827. W 1921 umieszczono na nim pomnik Tadeusza Kościuszki na koniu, wykonany przez Leonarda Marconiego. Zniszczony przez hitlerowców w 1940, odtworzony został w 1960 przez odlewników z Drezna i ofiarowany Krakowowi.

Przez bramę Wazów, powstałą po pożarze w 1595, a odnowioną w l. 1820-27, wchodzimy na niewielki plac przed katedrą. Dawniej brama ta była fragmentem silnych umocnień obronnych. Po prawej stronie - wolno stojący, obszerny budynek Wikarówki z 1441 (dawniej zwany Domem Kapitulnym lub wikariuszy zamkowych), w 1522 został znacznie przebudowany, pod koniec XIX w. - restaurowany.

Obecnie obszerny plac na wzgórzu dawniej był w znacznej części zabudowany. Do dziś zachowały się zarysy kurów kościołów św. Michała z XV w. (większy) i św. Jerzego z XIV w. (w głębi); między nimi widnieją kamienne fundamenty renesansowego domu z poł. XVI w.

Nieomal całą wsch. stronę dziedzińca zamyka budynek d. kuchni królewskich, pierwotnie złożony z 3 odrębnych części, połączonych w 1806 i przeznaczonych na pomieszczenie austriackiego szpitala wojskowego (obecnie biura Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu). W podziemiach zachowały się m.in. resztki przedromańskich budowli (2 rotundy, palatium) i murów obronnych z XIII w. wchodzących w skład wystawy "Wawel Zaginiony". Za tym budynkiem wznosi się wieża Lubranka z XIV w., w XVIII zwana również Skarbową, a od XIX w. nieprawidłowo - Senatorską. Wieńczy ją malownicza blanka (krenelaż) pochodzący z poł. XIX w. W 1534 wieżę tę włączono do renesansowego zamku i przeznaczono na garderobę królewską. Od niej w kierunku pd.-zach. ciągną się dawne mury obronne z dolnej części z XV w., w górnej - zrekonstruowane po II wojnie światowej.

Na najbardziej ku pd. wysuniętym cyplu wzgórza - wieża Sandomierska (pierwsza wzmianka z 1467), która przesłania obszerny gmach dawnego austriackiego szpitala wojskowego, z poł. XIX w. (obecnie /dane z 1991 r./ mieszczący reprezentacyjne pomieszczenia Urzędu Rady Ministrów). W 1979 w pobliżu tej wieży ujawniono resztki trzeciej z kolei romańskiej rotundy z XI w. Wprost na zach. widać wieżę Złodziejską (XIV w., rozbudowana w 2 poł. XV w., później odnawiana). Za wieżą, a nad Smoczą Jamą, pod koniec lat siedemdziesiątych odsłonięto resztki wału obronnego z VIII w., absydę kościoła z XI w., zniszczonego w XIII w. oraz fragmenty umocnień Kościuszki, na których Austriacy wybudowali obecne fortyfikacje. Po zakończeniu prac utworzy się tu rezerwat archeologiczny /niestety nie posiadam danych, czy zrealizowano te plany/.

Katedra św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława - została omówiona osobno (patrz odsyłacz po prawej stronie)

Pomieszczenia właściwego zamku królewskiego są możliwe do zwiedzenia wyłącznie z przewodnikiem. Poniżej zatem omówione będą tylko skrótowo.

Z dużego dziedzińca wawelskiego koło katedry wchodzi się na teren zamku właściwego przez bogato zdobiony portal i długą, sklepioną beczkowo sień wjazdową. Z sieni wychodzi się na zamkowy dziedziniec arkadowy, jedno z największych i najpiękniejszych tego typu założeń renesansowych w Europie. Od wsch., pn. i zach. otoczony on jest skrzydłami zamku, od pd. zaś kurtynową (ślepą) ścianą, ozdobioną od zewnątrz renesansową attyką. Wokół zabudowań biegną trzykondygnacjowe krużganki, z których dolne mają charakter arkadowy. Na trzeciej, najwyższej kondygnacji smukłe kolumny dźwigające brzeg dachu są dwa razy wyższe. W połowie są one przepasane charakterystycznymi węzłami. Dawniej wszystkie kolumny posiadały kolor ciemnoczerwony, ściany w górnej części zdobione były malowanym fryzem, a dach był pokryty polewaną, różnokolorową dachówką. Oprócz kolumn, dziedziniec upiększono rzeźbionymi portalami, obramowaniami okiennymi i malowniczymi klatkami schodowymi. Najstarszym fragmentem widocznej z dziedzińca części zamku jest jego zach. skrzydło (od. strony bramy wjazdowej).

Obecny wystrój wnętrz zamkowych w nikłym stopniu odzwierciedla pierwotne wyposażenie, choć zaliczany jest do największych zbiorów muzealnych w Polsce. Przedmioty, meble i inne elementy wyposażenia pochodzą przeważnie z dawnych wieków, ale w większości nie są związane z Wawelem (dary, zakupy, depozyty itp.).

Pomieszczenia na parterze w XVI w. przeznaczone były głównie dla celów administracyjnych (zarząd zamku, kancelaria), dla służby dworskiej oraz na magazyny. W pn.-wsch., gotyckim narożniku mieścił się także skarbiec koronny i zbrojownia. Skarbiec z czasów Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Jadwigi i Władysława Jagiełły, do dziś mieści się w zasadzie w tym samym miejscu, ale tylko nieliczne przedmioty są w nim oryginalne. Do najciekawszych eksponatów zaliczyć trzeba: miecz koronacyjny królów z XIII w., zwany "Szczerbcem", chorągiew króla Zygmunta Augusta, regalia Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego. Zbrojownia w obecnym kształcie zorganizowana została po I wojnie światowej i mieści się w salach koło skarbca oraz w piwnicy. Znajduje się tu ponad 1000 eksponatów, w tym głównie broń od XVI do XVIII w. pochodząca z warsztatów w różnych krajach europejskich, zbroje, kolczugi, tarcze, koncerze, rzędy końskie, umieszczono tu również kopie sztandarów krzyżackich zdobytych w bitwie pod Grunwaldem.

Na I piętrze mieściły się prywatne komnaty królewskie oraz sale rycerskie i dworskie. W skrzydle zach. mieszkały królowe i damy dworu. II piętro to tzw. piano nobile, czyli reprezentacyjne pomieszczenia służące do odbywania narad, przyjmowania zagranicznych poselstw, zabaw dworskich itp. S.A. tu zawieszone słynne arrasy i gobeliny wykonane w warsztatach flamandzkich na zamówienie króla Zygmunta Augusta.

W zach. skrzydle zamku mieści się wystawa "Wschód w zbiorach wawelskich", obejmująca bogate zbiory dzieł sztuki orientalnej (głównie perskich i tureckich), które napływały do Polski przeważnie w wyniku zwycięskich wojen z Turkami oraz drogą darów i zakupów.

 

powiększ
Wawel - widok od strony Zwierzyńca, fot. Z. Bereszyński

powiększ
Słynny wawelski dziedziniec arkadowy, fot. D. Orman

powiększ
Fragment krużganków renesansowych, fot. D. Orman

powiększ
Katedra na Wawelu, fot. D. Orman

powiększ
Kaplica Zygmuntowska, fot. D. Orman

powiększ
Baszta Sandomierska, fot. D. Orman

powiększ
Wawel - widok od strony wjazdu głównego z pomnikiem Kościuszki, fot. D. Orman

powiększ
Fragment murów zamku z Basztą Senatorską, fot. D. Orman

powiększ
"Tylna" brama na Wawel od ul. Zamkowej, fot. D. Orman

powiększ
Plan wzgórza wawelskiego, rys. D. Orman

powiększ
Plan parteru zamku właściwego, rys. D. Orman

powiększ
Plan I piętra zamku właściwego, rys. D. Orman

powiększ
Plan II piętra zamku właściwego, rys. D. Orman

Zobacz także

Kraków
Katedra
Muzeum na Wawelu
IT-JURA.PL - serwis jurajski
Początek strony Copyright © 2000-2011 Dariusz Orman | Autor | Kontakt Początek strony