ZAWIERCIE - KROMOŁÓW

Historyczne stare miasto, leżące nad źródłami rzeki Warty, (trzeciej co do długości rzeki w Polsce), z którego wyodrębniło się współczesne Zawiercie. Obecnie najstarsza dzielnica miasta Zawiercie.

okres plemienny - teren ten był już wówczas zamieszkiwany. Niektórzy dopatrują się tego w nazwie pól za cmentarzem - marzanna, która była u dawnych Słowian boginią śmierci.

koniec XI i pocz. XII w. - w Małopolsce żył rycerz o nazwisku "Cromola", od którego nazwiska wywodzi się nazwa Kromołowa. Istnieją trzy różne wersje zdarzeń jakie spowodowały objęcie przez Cromolę tych terenów. Pierwsza z nich opiera się na nadawaniu ziemi przez ówcześnie panującego księcia Bolesława Krzywoustego swoim rycerzom - drużynnikom. Fakt uposażania ziemią rycerstwa za wierną służbę był wówczas powszechnie stosowany. Na skutek tych nadań w Małopolsce powstało szereg wsi, w których osiedliło się około 400 rodzin obdarowanych rycerzy. Za tą wersją nie przemawia jednak fakt pierwszej pisemnej wzmianki dopiero pół wieku później po rzekomym nadaniu. Druga wersja zasadza się na etymologii imienia Cromola. W języku starocerkiewnym, słowiańskim, pokrewnym wyrazem jest "Kramola" co znaczyło "powstanie, bunt". Bardzo zbliżone znaczenie w staropolszczyźnie miał wyraz "Kromoła", którego z kolei używano do określania człowieka kłótliwego. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, można zatem przypuszczać, że wspomniany rycerz został tu zesłany za sprzeniewierzenie się panującemu księciu z nakazem osiedlenia się i zagospodarowania ziemi. Kroniki wymieniające członków wspierających klasztor benedyktynów w Lubinie wspominają o Cromoli pod datą między 1134 a 1150. W tym spisie jego nazwisko wraz z żoną figuruje oddzielone zaledwie kilkunastoma innymi imionami od wymienionego na pierwszym miejscu Bolesławem Krzywoustym, co świadczyć może o jego randze. O jego istnieniu mówi także album konfraterni klasztoru lubińskiego, a w tej samej Księdze Brackiej pod datą 1170-80 wymieniani są jego dwaj synowie: Przybysław z żoną Bożanną i młodszy Radosław (wg niektórych źródeł - Jan). Co ciekawe fragment tego zapisu został podkreślony czerwonym inkaustem. Zaczęli się oni nazywać Kromołowskimi herbu Gryf. Ten herb rodowy stał się również pierwszym herbem miasta Kromołów. Z tych informacji można wywnioskować, że zarówno Cromola jak i jego synowie byli wielmożami z najbliższego otoczenia panującego księcia. Co się stało, że nagle utracili wszelkie łaski w oczach Krzywoustego trudno dziś ustalić, podobnie jak trudno jest poznać, kto krył się pod tym przezwiskiem. W zapisach historycznych natrafić można na potencjalne dwie osoby. Pierwszy to palatyn Skarbimir, który w 1118 zbuntował się przeciwko Bolesławowi Krzywoustemu, ale możliwość tę wyklucza fakt rebelii, przez którą nie mógłby znaleźć się wśród fundatorów w albumie klasztornym. Drugim kandydatem mógł być wojewoda krakowski Wszebor. Wsławił się on niechlubnie podczas wyprawy Krzywoustego na Ruś w 1136 ucieczką z pola bitwy zabierając ze sobą połowę wojska książęcego. Wiadomo, że po powrocie książę posłał Wszeborowi zajęczy kożuch, kądziel i powróz, co równało się wówczas ze skaraniem na godności i sławie. Mógł też wówczas otrzymać przydomek Cromoli i być zesłany w odludne okolice u źródeł Warty. Trzecia wersja nawiązuje do zapisków z kronik klasztoru w Lubinie. Za ich podstawie można przypuszczać, że za namową zakonników Cromola popłynął w górę rzeki Warty, aż dotarł do jej źródeł i tam osiadł. Wg tej wersji domniemywać można, że wraz z nim przywędrowali tu duchowni.
UWAGA! Obecnie przyjmuje się, że powyższe rozważania należy zaliczyć raczej do legend niż do prawdy historycznej bowiem już przed II wojną światową historycy obalili tą teorię, a wspomniana Księga Bracka klasztoru w Lubiniu spłonęła w powstaniu warszawskim. Faktycznie stwierdzono, że powstała ona kilkanaście lat później, należy ją czytać od końca a nie od początku i wymienione w niej osoby to żadne sprzysiężenie buntowników lecz osoby które dokonały darowizn na rzecz klasztoru i za które zakonnicy mieli odprawiać modły brak więc było podstaw do wywodów o charakterze politycznym tych zapisków.

8 kwietnia 1193 - pierwsza wzmianka o wsi Kromołów pochodząca z bulli papieża Celestyna III, kierowanej do króla Kazimierza Sprawiedliwego, w której papież zatwierdza wszystkie przywileje Kanoników Regularnych na Piaskach we Wrocławiu. Można w niej odczytać, że kanonicy ci mieli "thaberna in Cromolau", czyli karczmę w Kromołowie. Należy pamiętać, że dawniej karczma oprócz popularnie znanej obecnie funkcji była miejscem narad i spotkań. Niejednokrotnie też ze względu na duże odległości między miejscowościami w parafii a kościołem, zdążająca do niego w dni świąteczne ludność znajdowała w tabernach noclegi. Z pewnością fakt istnienia tu taberny należy łączyć z przebiegającym przez osadę szlakiem handlowym. W okresie tym osada należała do jej założycieli Kromołowskich, a przypuszczalnie właściciel dóbr nadał tabernę klasztorowi, gdyż nie było tu jeszcze miejscowego kościoła, a duchowieństwo najczęściej wznosili tego typu budowle na ziemiach należących do kościoła, w pobliżu świątyni. Przypuszczać można również, że był to okres, w którym dopiero rozpoczęto budowę kościoła. 

1220 - klasztor Kanoników Regularnych na Piaskach we Wrocławiu otworzył swoją filię w Mstowie. Biskup krakowski Iwo Odrowąż potwierdził uposażenie Kanoników z Wrocławia, a ponadto nadał dochód z jednego łana tutejszej ziemi. Przypuszcza się że wówczas budowa kościoła musiała dobiegać już końca. Odtąd klasztor w Mstowie przejął dotychczasowe dochody z Kromołowa.

1221 - biskup krakowski Iwo Odrowąż po osadzeniu kanoników w Mstowie dał im ponadto wieś Żerkowice i Morsko należącą wówczas do parafii kromołowskiej.

1237 - po raz pierwszy w dokumentach występuje nazwisko Kromolicz Jan (w przywileju księcia śląskiego i wielkopolskiego).

1241 - zniszczenia dokonane przez najazdy Tatarów zniszczyły kościół i osadę

1250 - wzmianka zamieszczona w bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV adresowana dla klasztoru na Piasku we Wrocławiu traktująca o "eccelesiana in villa" oraz o karczmach pozwala przypuszczać, że kościół w Kromołowie już powstał. Być może nawet, że ze wspomnianych w liczbie mnogiej tabern, jedna należała do klasztoru a druga do miejscowego plebana. Przypuszczenia dotyczące zniszczenia kościoła przez najazd Tatarów potwierdziły badania, zatem sądzi się obecnie, że w 1250 mowa jest o drugim kościele, powstałym w miejscu pierwszego drewnianego.

1 stycznia 1287 - po raz pierwszy wymieniana jest nazwa rzeki - Warta. Nazwa ta wystąpiła w dokumencie wydanym przez Leszka Czarnego w sprawie transakcji w powiecie radomskim 

od XIV w. - trakt  z Krakowa na Śląsk przy którym leżał Kromołów uzyskał nowe połączenie z Wielkopolską

pocz. XIV w. - żołnierze biskupa Jana Muskaty doszczętnie splądrowali i zniszczyli Kromołów i murowany kościół. Z tego faktu wynika, że właściciel osady był wierny Władysławowi Łokietkowi. Dziś trudno dociec, czy po tych zniszczeniach naprawiono zniszczenia, czy też kościół postawiono od nowa na starych zrębach.

XIV lub XV w. - Kromołów w nieznanych okolicznościach staje się miastem. W dokumentach z XIV w. pojawia się nazwa "oppidum", czyli miasto które było ośrodkiem życia politycznego całej okolicy. Tu ściągało rycerstwo z okolicy na najrozmaitsze narady i zjazdy przedsejmikowe. 

1325-27 - Kromołów był probostwem w dużym dekanacie irządzkim, a proboszczem był ks. Piotr. Kościół św. Mikołaja był wówczas drewniany z kamiennym prezbiterium. Pleban miał tu ogród, pola i łąki. Były tu również całe łany ziemi świeckiej i posiadłość rycerska. W tym czasie wzmiankowani są pierwsi mieszkańcy Kromołowa - niejaki Marek i Klemens

1335 - Kromołów należał do dekanatu lelowskiego i przez kilka najbliższych stuleci pozostało w nim. W skład parafii Kromołów wchodziły: Zirkowycze (ob. Żerkowice), Morsko, Skarczycze (ob. Skarżyce), Dupice (ob. Piecki), Lesznycze, Bylanowycze (ob. Blanowice), Bzow (ob. Bzów), Carlyn (ob. Karlin) i Pomrozycze (ob. Pomrożyce). Była to rozległa parafia co potwierdza, że ówczesny Kromołów był niemałą osadą dominującą w regionie  pod względem gospodarczym. 

1396 - wzmiankowany jest Zawisza Kromołowski - właściciel miejscowości

1404 - właścicielem Kromołowa stał się Paszko Kromołowski

1412 - Paszko Kromołowski, dziedzic miasta toczył proces z Jakubem z Bzowa o rozdzielenie granicy między Kromołowem i Bzowem

po 1425 - właścicielem miasta stał się Stanisław Kromołowski, rajca lelowski. Po nim władzę sprawuje jego syn i imiennik, który był ostatnim z rodu Kromołowskich wywodzących się od Cromoli. 

do końca XV w. - miejscowość była własnością Pileckich następnie często zmieniała właścicieli

1437 i 1438 - w dokumentach z tych lat widnieje zapis o niejakim Mikołaju z Bzowa, któremu za uposażenie kościoła w Kromołowie przyznano także prawo patronatu nad świątynią.

poł. XV w. - Jan Długosz wspomina, że z Kromołowa pochodzi współczesny mu Piotr, prebendarz kościoła św. Krzyża w Krakowie. Wielu z mieszkańców Kromołowa uzyskało tytuły szlacheckie. Znani są: Brzescy, Karlińscy, Mysłowscy, Soleccy, Trzcińscy, Zelisławscy. Do nobilitowanych (posiadających herb) należeli: Jonaty, Wojtycze, Cebrzyki. Mieszkało tu również wielu typowych mieszczan, czyli łyków. Kromołowianie odznaczali się patriotyzmem, ale i butnością oraz rozpolitykowaniem. W skład dóbr ziemskich parafialnych wchodziły wsie: Zyrkowycze, Mokrsko, Bzow, Skarzicze, Carlyn, Losznycze (ob. Łośnice), Bylanowycze, Pomrozycze i Dupice. Kościół był w połowie drewniany (nawa) i w połowie murowany (prezbiterium i zakrystia). Miejscowy pleban pobierał dziesięcinę snopową z zagrodnictwa oraz dziesięcinę z nieznanej bliżej posiadłości wojskowej - "praedium militare". Prepozyt klasztoru w Mstowie oraz dziedzic Kromołowa przedstawiali kandydata na stanowisko proboszcza kromołowskiego. Z Żerkowic, Morska i Skarżyc klasztorowi mstowskiemu płacone były dziesięciny  z łanów kmiecych, konopne i snopowe oraz z karczmy, zagrodnictwa i młyna. 

XVI w. - budowa murowanego kościoła św. Mikołaja z wykorzystaniem kamiennych elementów poprzedniego drewnianego. Miasto osiąga rozkwit gospodarczy, polityczny i społeczny. Miasto uzyskuje przywilej odbywania 3 jarmarków

poł. XVI w. - miasto należy do Seweryna Bonera. Ten przeznaczył kościół na zbór ariański, w wyniku czego  miejscowi katolicy wybudowali dla siebie kościół w Skarżycach. Jednym z najprężniej działających tu heretyków był słynny Jakub Sylwiusz.

1574 - za sprawą Mikołaja Firleja jednego z kolejnych właścicieli miasteczka tutejszy kościół przywrócono katolikom. Dziedzic ten ponadto wspomniany kościół uposażył i ozdobił (ufundował ścienne malowidła i organy).

XVII w. - powstają pierwsze niewielkie tkalnie

1655 - ochotnicy z Kromołowa uczestniczyli w wypędzaniu przez Warszyckiego Szwedów z Pilicy i Krzepic.

1669 - dobra kromołowski kupuje kasztelan krakowski Stanisław Warszycki, ale wkrótce wygasła jego rodzina (prawdopodobnie w 1697) a wraz z tym wydarzeniem miasteczko przechodzi w inne ręce

1777 - na prośby dziedzica Konstantego Gostkowskiego Stanisław August potwierdza nadanie 3 jarmarków poczynione w XVI w. a ponadto przyznaje przywilej odbywania kolejnych 9 jarmarków oraz ustanawia targ we wtorek.

przeł. XVIII i XIX w. - na prawym brzegu Warty poczęło kształtować się Zawiercie Duże, zwane też małym Zawierciem lub Nowym Światem. Właściwe Zawiercie (pierwotne) nazywano Małym Zawierciem lub Zawierciem Kromołowskim, które nigdy nie rozwinęło się pod względem gospodarczym

XIX w. - Kromołów traci prawa miejskie. 

1 poł. XIX w. - w oparciu o tradycje sięgające XVII w. powstają tu fabryczki sukienne, postrzygalnia i farbiarnia. Później powstaje również 12 warsztatów bawełnianych i fabryka siwego sukna

1844 - wg opisu wsi przy źródłach Warty znajdowało się "obszerne jezioro", a miasteczko przedstawiano jako małe zbudowane z drzewa. Miejscowość znajdowała się wówczas w powiecie lelowskim.

18 maj 1902 - uroczyście wprowadzono do kościoła parafialnego obraz Matki Boskiej Częstochowskiej (obecnie w ołtarzu głównym)

1915 - w wyniku szybkiego rozwoju przemysłu Zawiercie Małe i Duże równie szybko się zintegrowały i ostatecznie połączyły

1977 - podczas prac przy odnowie elewacji kościoła natrafiono na zamurowane okienka romańskie

Warto zobaczyć:

Z czasów lokacji miasta zachował się układ urbanistyczny centrum.

W centrum Kromołowa przy głównej drodze stoi murowana kaplica św. Jana Nepomucena, pod którą wypływa jedno ze źródeł Warty, jednej z trzech najdłuższych polskich rzek. Drugie źródło bierze początek nieopodal, w pobliżu miejsca gdzie stał stary obronny dworek kasztelana Warszyckiego. Tutejsze źródła są typowym przykładem licznie występujących na Jurze wywierzysk, jednak wyróżniają się one od pozostałych siłą wypływu. 

Przy drodze przelotowej Siewierz-Kielce stoi renesansowy kościół św. Mikołaja

W pd. części Kromołowa znajduje się ceny kirkut (cmentarz żydowski) z XVIII w., z wieloma ciekawymi pomnikami nagrobnymi w kształcie kamiennych stell z interesującymi reliefami i nagrobkami z XVIII i XIX w. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 774/67 z 17.06.1967. 

Z kirkutem sąsiaduje mały cmentarz żołnierzy z I wojny światowej w centrum którego wznosi się okazały pomnik. Wejście do niego prowadzi od drugiej strony i z innej ulicy zatem trzeba przejść wzdłuż kawałek wzdłuż drogi Siewierz-Szczekociny. Niestety miejscowi potrafią ten cmentarz traktować jako szalet nie zważając nawet na obecność turystów!!!

Za Kromołowem w kierunku Żerkowic widoczna jest wysoka kuesta jurajska (ok. 60 m wys. względnej), z której podczas bardzo intensywnych i nagłych opadów deszczu spływają masy wody wprost na osadę zalewając ją.

Zobacz także