KRAKÓW - Stare Miasto 

Najcenniejsza i najstarsza zarazem dzielnica miasta Krakowa. Historyczna stolica Polski. 

Centrum dzielnicy wpisane zostało na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Tu znajdują się najcenniejsze zabytki i tu skupia się życie kulturalne miasta. W dzielnicy Stare Miasto znajduje się również najstarsza polska uczelnia Uniwersytet Jagielloński.

Ze względu na to, że w obrębie obecnego Starego Miasta znajdują się dawne ośrodki spoza średniowiecznego  centrum miasta Krakowa zostaną one omówione osobno. Są to: Kazimierz, Stradom, Kleparz

Warto zobaczyć (Stare Miasto - średniowieczny Kraków):

Średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta w obrębie Plant, który pozostał nieomal nienaruszony od średniowiecza (pochodzi z okresu lokacji miasta w 1257 r.). Centralnym punktem tego układu jest Rynek Główny przez, który przebiega główna arteria średniowiecznego miasta tzw. Droga Królewska. Od zarania dziejów trasę tą przebywali królowie polscy na uroczystości koronacyjne na Wawelu aż do XVIII w.; tędy przechodziły także niemal wszystkie królewskie orszaki pogrzebowe. Drogą tą prowadzono również do zamku królewskiego szczególnie dostojnych gości zagranicznych przez co trakt ten z czasem stał się najbardziej reprezentacyjnym ciągiem komunikacyjnym miasta.

Zespół fortyfikacji miejskich Bramy Floriańskiej przy ul. Floriańskiej, Pijarskiej i Basztowej, będące pozostałością obwarowań miejskich z XIV i XV w. Pierwsze drewniano-ziemne obwarowania powstały prawdopodobnie zaraz po lokalizacji miasta w 1257 r., rozbudowane zaś zostały po 1285 z inicjatywy ks. Leszka Czarnego i Wacława II czeskiego. Mury obronne wzniesiono między 1287 a 1298 r. Początkowo objęły one miasto lokacyjne bez Okołu, położonego między Wawelem a pl. Wiosny Ludów. Dopiero za czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego zostały połączone z fortyfikacjami wawelskimi i wzmocnione fosą. Wraz z ciągłym rozwojem sztuki obronnej mury były systematycznie rozbudowywane i doskonalone aż do końca XV w. W 1809-20 zostały nieomal w całości rozebrane, z wyjątkiem niewielkiego fragmentu w rejonie Barbakanu i Bramy Floriańskiej. Brama Floriańska powstała w latach 1300-07, w kilkadziesiąt lat później nadbudowana i przekształcona w basztę Kuśnierzy, a w XVII w. nakryta barokowym hełmem. Niewiele od niej młodsza jest sześcioboczna baszta Ciesielska (ostatnia z prawej patrząc od Barbakanu). W około 100 lat później zbudowano pozostałe baszty: Stolarską /dolna część z XIII w., a górna z XV w./ (w pobliżu baszty Ciesielskiej) i Pasamoników z 1498 (po lewej). Dwie ostatnie są od zewnątrz półokrągłe; baszta Pasamoników posiada wzory z ciemniejszych cegieł. Między basztami Ciesielską i Stolarską wznosi się masywny budynek Arsenału Miejskiego, zbudowany w latach 1565-66 przez Gabriela Słońskiego i spełniający wówczas rolę nadszańca dla ciężkiej artylerii; nadbudowany i przebudowany został około 1875 r. W latach 1965-75 przywrócono mu poprzedni wygląd.

Barbakan -zwany też Rondlem to wybitny zabytek sztuki obronnej w Europie - powstał w 1498-99 (częściowo przebudowany około połowy XVI w.) w trakcie przygotowań do obrony Krakowa przed spodziewanym najazdem Turków. Pierwotnie połączony był z Bramą Floriańską tzw. szyją, tworzącą przejście zabezpieczone grubymi murami. W 1969-71 odkryto dolną część budowli aż do dawnego poziomu lustra wody w fosie.

Planty, w których ciągu stoi Barbakan , zostały założone w latach 1822-30 z inicjatywy arch. Feliksa Radwańskiego i Floriana Straszewskiego na linii zburzonych wcześniej miejskich murów obronnych. Planty, o łącznej powierzchni 21 ha otaczają Stare Miasto pierścieniem długości około 4 km.

Ul. Pijarska biegnie wzdłuż wewnętrznej strony zachowanego fragmentu dawnych murów obronnych. Na prawo od Bramy Floriańskiej - malowniczy zakątek ulicy zamknięty masywną budowlą dawnego kolegium Pijarów (nr 8) zbudowanego w 1750 wg proj. Franciszka Placidiego, a przebudowanego w 1883-84. Kolegium i Arsenał połączono krytym murowanym gankiem przebiegającym nad ulicą z pałacem Czartoryskich (nr 15), w którym mieści się Muzeum Czartoryskich, stanowiące oddział Muzeum Narodowego. Pałac powstał na przełomie XIX i XX w. z połączenia trzech przebudowanych kamienic.

U wylotu ul. św. Jana wznosi się kościół Przemienienia Pańskiego i klasztor Pijarów

Na lewo od Bramy Floriańskiej ul. Pijarska dochodzi do pl. św. Ducha. Od 1244 znajdował się tutaj szpital prowadzony przez kanoników regularnych św. Ducha (tzw. duchaków). Kompleks zabudowań szpitala został w większości rozebrany w latach osiemdziesiątych XIX w. Zachowało się tylko kilka budynków, odnowionych i częściowo przerobionych: na rogu ul. św. Krzyża (ośrodek zdrowia), przyległy do niego (rekwizytornia i administracja Teatru im. J. Słowackiego) oraz dom Pod Krzyżem (nr 5) z 1474 r. W nim i w domu przy ul. św. Marka 24 mieści się Muzeum Historii Teatru Krakowskiego (oddział Muzeum Historycznego miasta Krakowa). Na miejscu zburzonych budynków poszpitalnych w l. 1891-93 zbudowany został wg proj. Jana Zawiejskiego okazały Teatr im. Juliusza Słowackiego, wzorowany na operze Garniera w Paryżu. Na skwerze przed teatrem stoi popiersie Aleksandra Fredry, wykonane w 1900 przez Cypriana Godebskiego. W czasie przedstawień podczas dużej przerwy opuszczana jest kurtyna - dzieło Henryka Siemiradzkiego z 1894 r.

W głębi pl. św. Ducha wznosi się kościół św. Krzyża. W pobliżu kościoła, ale już przy ul. św. Krzyża (nr 23), znajduje się dom parafialny św. Krzyża, będący rzadkim dziś przykładem zachowanego dotąd mieszkalnego budynku gotyckiego o charakterze obronnym (strzelnice, grube mury).

Od Bramy Floriańskiej prosto w kierunku Rynku Głównego biegnie ul. Floriańska . Stanowi ona jeden z głównych ciągów handlowych Starego Miasta. Fasady domów mają tu charakter klasycystyczny, ale mury części parterowej i piwnic pochodzą najczęściej z XIV i XV w. (gotyckie), a także z XVI w. (renesansowe) i XVII w. (barokowe); wyższe kondygnacje nadbudowano przeważnie w XIX w. Na wyróżnienie zasługują tu kamienice: 

• nr 45, w której mieści się kawiarnia "Jama Michalika" - na pocz. XX w. była tu cukiernia, w której twórcy z kręgu Młodej Polski (literaci, artyści różnej profesji m.in. Wyspiański, Przybyszewski), założyli kabaret znany pod nazwą "Zielony Balonik" (obecnie występuje tu kabaret nawiązujący do tamtej tradycji); 

• nr 41 dom rodzinny Jana Matejki, w którym urodził się i umarł ten wybitny polski malarz historyczny. On to zaprojektował fasadę budynku, pod koniec XIX w. Zorganizowano w nim muzeum "Dom Jana Matejki" Oddział Muzeum Narodowego; 

• nr 17 w ścianie domu reszta łańcucha zamykającego ulicę w czasie najazdu nieprzyjaciela lub rozruchów w mieście;

• nr 15 - dom "Pod Wiewiórką", w XVI w. w oficynie budynku założono znaną drukarnię Wietora, czynną do poł. XIX w.;

• nr 14 od XVII w. mieścił się najstarszy w Krakowie hotel "Ruski", który w 1863 r. otrzymał nazwę Hotel "Pod Różą", ozdobiony jest pięknym renesansowym portalem z poł. XVI w., w piwnicach są kamienne wątki murów z XIII w. i gotyckie portale; W tym hotelu gościł m.in. H. Balzac oraz F. Liszt.

• nr 7 dom "Pod Matką Boską" z renesansową statuą w niszy;

• nr 1 dom "Pod Murzyny" lub inaczej zwany również "Pod Etiopy". Nazwa domu pochodzi od egzotycznych postaci zamieszczonych na narożniku pierwszego piętra budynku.

Rynek Główny stanowi najstarszą część miasta. Wytyczony został na mocy przywileju lokacyjnego z 1257 r. w miejscu krzyżowania się dróg handlowych. Jest to jeden z największych placów Europy (200 x 200 m). Budynki wokół Rynku, mimo poważnych przekształceń, jakimi ulegały w ciągu wieków, w wielu przypadkach zachowały trzon murów i wiele szczegółów architektonicznych z XIV, XV i późniejszych stuleci. Mieszczanie stawiali kamienice na wąskich, lecz głębokich działkach (stąd niektóre z nich dotąd posiadają fasady o dwu lub trzech oknach). Później napływający coraz liczniej do miasta magnaci poczęli wykupywać po kilka sąsiadujących ze sobą budynków i najczęściej łączyli je w jeden obszerny pałac miejski. W 2002 roku przeprowadzono gruntowny remont nawierzchni Rynku, który pozwolił przywrócić mu dawny blask.

Do najcenniejszych zabytków sakralnych stojących w obrębie Rynku Głównego zaliczyć należy kościół Najświętszej Marii Panny (Mariacki)

Najcenniejszy zabytek świecki jaki powstał na płycie Rynku to słynne sukiennice zajmujące środek placu. Pierwsze kramy sukienne postawiono tu zaraz po lokacji miasta w 2 poł. XIII w. Gotyckie Sukiennice powstały przed 1349, w l. 1380-1400 ujednolicono ich bryłę. Po pożarze w 1555 odbudowano je w obecnej postaci (w l. 1556-60). Nadbudowano wówczas piętro, ozdobione loggią i wspaniałą koroną attyki wg proj. Jana Padovano; maszkarony wykonał Santi Gucci. W l. 1875-79 arch. Tomasz Pryliński przy współpracy Jana Matejki oczyścił Sukiennice z brzydkich, późniejszych przybudówek i nadał budowli nowe, pseudogotyckie elementy architektoniczne (podcienia, poprzeczne ryzality itd.). W 2002 roku w wyniku silnej wichury jaka nawiedziła Kraków, uszkodzona została zabytkowa attyka budowli, do której przymocowana była konstrukcja utrzymująca reklamę. W l. 2007-2010 prowadzono prace konserwatorskie elewacji zakończone 16 września 2010 uroczystym osadzeniem kuli z dokumentami.
Obecnie w ścianach budowli tkwią resztki murów romańskich i duże partie gotyckich (rząd ostrołukowych portali zakrytych przez kramy). Sukiennice do dziś pełnią swoją handlową rolę: kramy z wyrobami ludowego rzemiosła artystycznego, reprezentacyjne sklepy, kawiarnia, zaś na 1 piętrze - Galeria Malarstwa i Rzeźby Polskiej od 1764 do 1900, należąca do Muzeum Narodowego.

W południowo-zachodniej części Rynku Głównego stoi kolejny cenny zabytek - wieża Ratuszowa, o wysokości około 70m, powstała przed 1383, częściowo przebudowana została w XV w. i na przełomie XVI i XVII w., kiedy to została przykryta barokowym hełmem. W 1820 zburzono otaczające wieżę, będące niemal w ruinie, zabudowania wraz z zabytkowym ratuszem. Gotyckie piwnice w 1966 przeznaczono na kawiarnię "Ratuszową"; od 1983 ma tu też swoją scenę nowy Teatr Satyry "Maszkaron", ob. "Scena pod Ratuszem". Od niedawna Wieża Ratuszowa została udostępniona do zwiedzania.

Na płycie Rynku u wylotu ul. Grodzkiej stoi niepozorny kościół św. Wojciecha, który faktycznie jest najstarszą budowlą powstałą w obrębie płyty Rynku a w jego wnętrzu znajduje się ekspozycja Muzeum Archeologicznego.

Między Sukiennicami a ul. Sienną stoi pomnik Adama Mickiewicza, proj. w 1898 przez Teodora Rygiera. Podczas okupacji niemieckiej został zburzony, a w 1955, po częściowej rekonstrukcji, ponownie postawiony. Na stopniach pomnika umieszczone zostały cztery alegoryczne grupy postaci symbolizujące: Ojczyznę, Naukę, Męstwo i Poezję.

Na specjalną uwagę w Rynku zasługują również następujące kamienice: 

• nr 6 - Szara Kamienica, która rzekomo zbudowana została przez Kazimierza Wielkiego, a faktycznie powstała z połączenia w XVI w. trzech domów gotyckich z XIV w. i ozdobiona została przepiękną renesansową attyką. Obecna fasada klasycystyczna. Wnętrza ze sklepieniami rotyckimi i renesansowymi stropami. Portal główny barokowy z XVII w. W 1574 mieszkał w niej król Henryk Walezy, przez kilka ostatnich dni marca w 1794 r., w początkowym okresie powstania, mieściła się tu główna kwatera Kościuszki, a podczas powstania krakowskiego, w lutym 1846 - siedziba rewolucyjnego rządu Tyssowskiego.

• nr 7 - kamienica Montelupich wzniesiona w stylu renesansowym  w XVI w. W niej mieściła się pierwsza stacja poczty;

• nr 9 - kamienica Bonerowska z XIV w., przebudowana w XVI w. i ozdobiona renesansową attyką (obecna stanowi rekonstrukcję z 1962 r.); 

• nr 16 - dom Wierzynka z XIV w., z klasycystyczną fasadą z przełomu XVIII i XIX w.; jak mówi tradycja w 1364 r. miała się w nim odbyć słynna uczta, wydana przez bogatego patrycjusza krakowskiego Mikołaja Wierzynka dla znakomitych gości Kazimierza Wielkiego przybyłych do Krakowa z różnych państw Europy; w l. 1977-79 odkryto zabytkowe wnętrza, w których urządzono wykwintną restaurację "Wierzynek"; 

• nr 17 - kamienica Hetmańska gotycka tzw. Stara Mennica z XIV w., przebudowana w XIX w. Posiada gotyckie, tzw. piastowskie sklepienia;

• nr 20 - pałac Zbaraskich z interesującym podwórcem z XVIII w.;

• nr 27 - pałac "Pod Baranami" powstał w XVI w. z połączenia trzech gotyckich kamienic, ok. 1860 nadano mu klasycystyczny kształt. Mieszkał w niej m.in. ks. Józef Poniatowski. Obecnie mieści się tu Krakowski Dom Kultury, a w gotyckich podziemiach - najsłynniejszy po "Zielonym Baloniku" krakowski kabaret "Piwnica pod Baranami" (Założony w 1956 r. jako studencki klub artystyczny. Jego 
  animatorem był Piotr Skrzynecki. 12 listopada 1956 r. rozpoczęły się pierwsze próby, zaś premierowy spektakl, zatytułowany "Polska Stajnia Narodowa" odbył się w połowie grudnia 1956. Piwnica pod Baranami szybko stała się jednym z najważniejszych miejsc na kulturalnej mapie Krakowa, a Piotr Skrzynecki, choć pochodził z Warszawy, jednym z najważniejszych artystów pod Wawelem. Swoją artystyczną drogę rozpoczynali tu tacy artyści, jak Ewa Demarczyk, Marek Grechuta, Leszek Wójtowicz, Aleksandra Maurer, Anna Szałapak, Grzegorz Turnau i Zbigniew Preisner). Parter kamienicy pochodzi z XV w. i posiada sklepienia krzyżowo-żebrowe;

• nr 28 - kamienica "Pod Jagnięciem" z przełomu XV i XVI w., przebudowana w 1880. Do dziś zachował się barokowy portal główny, sklepienia kolebkowe z lunetami w sieni, renesansowe stropy belkowe oraz takaż kamieniarka drzwi i okien;

• nr 35 - pałac "Pod Krzysztofory" powstał w 1682-84 z połączenia trzech gotyckich kamienic. (W 1846 siedziba Rządu Tymczasowego ?). Posiada stiuki wykonane przez B. Fontanę w XVII w., a na dziedzińcu barokową studnię z XVIII w. W podziemiach o ostrołukowych sklepieniach mieści się Galeria Malarstwa "Krzysztofory". Pałac mieści obecnie stałą ekspozycję Muzeum Historyczne Miasta Krakowa;

• nr 45 - kamienica Kromerowska gotycko-renesansowa, w której mieszkał Tadeusz Kościuszko.

W pierzei pn. Rynku, zwanej linią A-B, zaczynają się ulice św. Jana i Sławkowska.

Ul. św. Jana biegnie od Rynku ku pn. w linii dłuższej osi Sukiennic. Barokowy kościół św. Jana (na rogu z ul. Solskiego). Najcenniejsze zabytki na tej ulicy to:

• nr 23 dom , w którym mieszkał i pracował Oskar Kolberg;

• nr 22 dom Montelupich, twórców polskiej poczty, wzniesiony w XVI w., od 1615 do ok. 1812 mieścił się tu klasztor, kościół i szpital Bonifratrów. Później Muzeum Geologiczne i Muzeum Archeologiczne następnie przeniesione na obecne miejsce;

• nr 20 kamienica z barokowym portalem, która w 2 poł. XVIII w. należała do H. Kołłątaja;

• nr 17 dawny budynek Polskiej Akademii Umiejętności, W przedsionku budynku znajduje się pomnik Mikołaja Kopernika dłuta Gadomskiego, a na 3 piętrze mieściło się Muzeum Przyrodnicze., obecnie w nowym miejscu;

• nr 12 Kamienica Krauzowska: gotycka, przebudowana w 1611 w stylu późnego renesansu i baroku na okazałą mieszczańską siedzibę. Od 1952 mieści się tu Muzeum Historyczne Miasta Krakowa (Kolekcja Militariów i Zegarów). Fasada kamienicy ozdobiona kamiennym portalem z poł. XVII w.. Cenna krata z datą 1647 i pięknie sklepiona sień;

• nr 11 dawny pałac Wodzickich z klasycystyczną fasadą z 1787;

• nr 6 Teatr Lalek "Groteska";

• nr 4 dom pochodzący z XV w. z piękną sienią, oraz jednym z wnętrz z belkowanym stropem z XVII w.

• nr 3 dawny hotel "Pod Królem Węgierskim" przebudowany w 1821 w klasycystycznym stylu.

Ul. Sławkowska zaczyna się w pn.-zach. narożniku Rynku. Biegł tędy dawny trakt handlowy w kierunku Olkusza i Sławkowa. Obecna nazwa ulicy występowała już w 1307. W domu na rogu ul. Sławkowskiej i Rynku mieszkał w 1790 Goethe a na rogu ul. Sławkowskiej i św. Marka stoi kościół św. Marka. Pozostałe ciekawsze budynki na tej ulicy to: 

• nr 4 - budynek gotycki z XV w., później częściowo zmieniony; 

• nr 5 - Grand Hotel z XVII w., przebudowany w 1 poł. XIX w.; 

• nr 17 - dom wzniesiony w 1864 w stylu neorenesansowym dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dziś siedziba Polskiej Akademii Nauk (oddział w Krakowie).

• Teatr Scena Mała

Ul. Szczepańska wybiega z pn.-zach. narożnika Rynku ku zach. Najciekawsze kamienice na tej ulicy to:

1. nr 1 - Dom "Pod Gruszką" stanął w XVI w. jako siedziba krakowskich patrycjuszy Morsztynów. W l. 1695-1704 sale I piętra Baltazar Fontana przyozdobił stiukami, jedna z nich posiada ściany wyłożone w XVIII w. holenderskimi kafelkami. Interesujący kamienny portal. Obecnie mieści się tu Klub Dziennikarzy. 

Ul. Szczepańska dochodzi do pl. Szczepańskiego, który powstał na pocz. XIX w. na miejscu wyburzonego gotyckiego kościoła św. Szczepana i przykościelnego cmentarza. Na narożniku z ul. Jagiellońską (nr 1) wznosi się okazały gmach Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej powstały z przebudowy i połączenia w 1799 kilku budynków. W l. 1905-07 uzyskał on secesyjną fasadę wg proj. Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego. W budynku teatru otworzono Muzeum Teatru Starego (wejście od ul. Jagiellońskiej). Całą pierzeję zach. placu od strony Plant zajmuje Pałac Sztuki Towarzystwa Sztuk Pięknych, zbudowany w 1901 w stylu secesyjnym wg proj. Franciszka Mączyńskiego z fryzem wg proj. Jacka Malczewskiego. Po drugiej stronie ul. Szczepańskiej "Bunkier Sztuki". Dom Szołayskich (nr 9) z XVII w. mieści ekspozycję Oddział Muzeum Narodowego - Kamienica Szołayskich. 
Na pn.-wsch. od pl. Szczepańskiego wybiega krótka ul. Reformacka, przy której kościół św. Kazimierza i klasztor Reformatów.

Ul. Szewska jako jedna z nielicznych doprowadzających do Rynku Głównego (od zachodu) posiada jedynie nieliczne elementy architektury i dekoracji z XVI i XVII w. W domu nr 16 w dniu 22 kwietnia 1913 odczyt wygłosił przebywający wówczas w Krakowie Lenin.

Ul. św. Anny wybiega z pd.-zach. narożnika Rynku. Do pocz. XV w. rejon tej ulicy był zasiedlony przez Żydów, którzy następnie przeniesieni zostali w inne okolice miasta. W pobliżu Plant wznosi się kolegiacki kościół św. Anny.

W zespole budynków między ul. św. Anny, Plantami, ul. Jagiellońską i ul. Gołębią mieszczą się zakłady, sale wykładowe i biura Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uniwersytet założony został 12 maja 1364 r. przez króla Kazimierza Wielkiego, jako pierwszy w Polsce. Podźwignęła go z upadku królowa Jadwiga, która w 1398 zapisała na ten cel swe klejnoty. Do największego rozkwitu doszedł uniwersytet w XV w. i XVI w. Wydał on wtedy wielu znakomitych ludzi nauki (Wojciech z Brudzewa, Marcin Bylica z Olkusza, Mikołaj Kopernik, Maciej Miechowita, Paweł Włodkowic), pisarzy (Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Andrzej Frycz Modrzewski, Grzegorz z Sanoka). W l. 1777-80 ksiądz Hugo Kołłątaj dokonał zasadniczej reformy organizacyjnej i naukowej uczelni i przywrócił jej dawną świetność; wówczas została nazwana Szkołą Główną Koronną. W 1817 uczelnia przyjęła obecną nazwę. W 2 poł. XIX w. zbudowano Collegium Physicum i Collegium Novum. W l. 1959-64 powstały nowe gmachy uniwersyteckie w rejonie al. Trzech Wieszczów.

Przy ul. św. Anny 6 wznosi się klasycystyczne Collegium Kołłątajowskie, proj. w 1790 przez Feliksa Radwańskiego. Najstarszą częścią Collegium Maius (ul. św. Anny 8) jest narożnik z XIV w. z gotyckim szczytem. Był to dom zakupiony w 1400 r. przez Władysława Jagiełłę. W ciągu XV w. przyłączono sąsiednie budynki i adaptowano je dla potrzeb uczelni. Gotycko-renesansowy dziedziniec pochodzi z l. 1492-97. Rozbudowa renesansowa w l. 1518-40. Ok. 1860 gmach przebudowano w stylu neogotyckim i umieszczono w nim Bibliotekę Jagiellońską, która znajdowała się tu do pierwszych lat po II wojnie światowej. W l. 1949-64 przywrócono Collegium pierwotną ceglaną architekturę i wystrój gotycki. Na parterze znajdowały się sale wykładowe (w tym mała alchemiczna), na I piętrze - pomieszczenia reprezentacyjne. W części pomieszczeń urządzono Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym m.in. znajdują się: wielkiej wartości globus z 1510, z zaznaczonym po raz pierwszy lądem Ameryki, berła rektorskie; w muzeum zgromadzono także różne aparaty naukowe o historycznej już wartości. Collegium Nowodworskiego (ul. św. Anny 12) wzniesiono w l. 1639-43 w stylu barokowym z zapisu Bolesława Nowodworskiego i przeznaczono na pomieszczenia najstarszej w Polsce szkole średniej, otwartej w 1588 r. W XIX w. szkołę przeniesiono na pl. Na Groblach, a Collegium włączono do uniwersytetu. Z XVII w. zachowała się zewnętrzna klatka schodowa i dziedziniec arkadowy. Obecnie siedziba władz Akademii Medycznej (dane z 1991 r.).

W narożniku ulic Jagiellońskiej i Gołębiej znajduje się budynek Collegium Minus (nr 11), wzniesiony w XV w. dla wydziału sztuk wyzwolonych; gruntownie przebudowany w XVII w. i XVIII w. (pozostały niewielkie fragmenty gotyckie). Collegium Physicum im. Augusta Witkowskiego (nr 13) z 1911 r. wybudowany w stylu pseudogotyckim. Przed tym budynkiem od strony Plant stoi pomnik Mikołaja Kopernika, przeniesiony tu w 1953 z dziedzińca Collegium Maius, dzieło dłuta C. Godebskiego. Monumentalne Collegium Novum (nr 24, przy Plantach) zbudowano w l. 1883-87 wg proj. Feliksa Księżarskiego (poprzednio stały tu bursy studenckie: filozofów i "Jerusalem", spalone w 1841). 6 listopada 1939 w sali nr 56 hitlerowcy podstępnie aresztowali 183 profesorów Uniwersytetu i Akademii Górniczej, spośród których 30 zginęło w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.

Przy ul. Wiślnej 11 stoją zabudowania uniwersytetu, w XVII w. klasztor Norbertanek. Obok przy ul. Olszewskiego, jednonawowy barokowy kościół zbudowany w l. 1635-45. Na rogu Rynku Głównego i ul. Wiślnej znajduje się Międzynarodowe i Małopolskie Centrum Kultury

Ul. Sienna wybiega w środku pd.-wsch. pierzei Rynku Głównego obok kościoła Mariackiego. Niegdyś prowadziła ona do bramy Nowej, koło której znajdował się targ sianem (stąd nazwa ulicy). Dalej ul. Sienna prowadzi wzdłuż krótszej, pd. pierzei prostokątnego Małego Rynku, gdzie jeszcze przed lokacją Krakowa w 1257 znajdował się plac targowy , który zachował później swój pierwotny charakter. Aż do pocz. XX w. stały tu liczne jatki mięsne i wędliniarskie. 
Narożnik ul. Siennej i Małego Rynku (nr 8) zajmuje okazały budynek Kolegium Jezuickiego z 1583, później kilkakrotnie przebudowywany. Przylega on do prezbiterium kościoła św. Barbary. Na uwagę zasługuje ściana wschodnia Małego Rynku składająca się z 7 kamienic, których wiek sięga XIV i XV w. Pod nr 4 dwie kamienice gotyckie, połączone i znacznie przebudowane w XVII w. Pozostały renesansowe stropy i polichromie, obecnie mieści się tu Klub Międzynarodowej Prasy i Książki (dane z 1991 r.). W podwórcu budynku wielka rzadkość architektoniczna - trzypiętrowa wieża mieszkalna z końca XV w., zbudowana w dolnej części z łamanego kamienia, wyżej - z cegły w układzie polskim. Kamienica Szoberowska (nr 6) do I piętra ma charakter gotycki. W 1661 Jan Aleksander Gorczyn rozpoczął tutaj wydawanie pierwszej polskiej gazety "Merkuriusz Polski", o czym przypomina tablica pamiątkowa. Na Małym Rynku nr 7 stoi kamienica Mansjonarska z fragmentem renesansowych drewnianych krużganków.

Na rogu Małego Rynku i ul. Stolarkiej mieści się Muzeum -Pracownia Tadeusza Kantora

Obok kościoła Mariackiego na pl. Mariackim, malowniczym zaułku powstałym na miejscu dawnego cmentarza, znajduje się kościół św. Barbary.  W pn. pierzei Małego Rynku stoi kamienica Lamellego (ul. Mikołajska 2), powstała z połączenia w 1765 trzech gotyckich domów. W 1844 otrzymała neoklasycystyczną fasadę. W 1979 w jednej z sal odkryto gotyckie figuralne malowidła sakralne z poł. XV w., osobliwe gotyckie okno, a także kilka renesansowych stropów; obecnie (dane z 1991 r.) mieści się tu Śródmiejski Dom Kultury. Przeciwległy narożnik (pl. Mariacki 4) zajmuje kamienica "Prałatówka" - budynek z pocz. XVII w. (wg niektórych źródeł a pocz. XV w.), z fasadą pokrytą dekoracją malarską i zwieńczoną wysoką attyką. Obecnie (w 1991) siedziba archiprezbitera kościoła Mariackiego. Pod nr 3 w kamienicy Hipolitów zachowane są drewniane ganki z XVII w. Obecnie funkcjonuje tam Muzeum "Kamienica Hipolitów"

Ul. Mikołajska rozpoczyna się przy pn. pierzei Małego Rynku. Pod koniec XIII w. ulica ta nie miała łukowego kształtu, biegła prosto i kończyła się bramą na Gródku, zwaną Rzeźniczą. W pobliżu bramy stał dom wójta krakowskiego. Jeden z nich, wójt Albert, w 1311 r. zasłynął tym, iż stanął na czele buntu mieszczan krakowskich przeciw Władysławowi Łokietkowi. Po poskromieniu buntu władca ten na miejscu domu wójta wzniósł gród. Na przełomie XV i XVI w. Tarnowscy przebudowali dawny zameczek na pałac. W 1621 Anna Lubomirska zakupiła go, gruntownie przerobiła i przeznaczyła na klasztor Dominikanek, przy którym w l. 1621-34 wystawiła kościół Matki Boskiej Śnieżnej. W budynku klasztoru od strony Plant zachowała się w formie ryzalitu część bramy Rzeźniczej i fragment murów miejskich.

Ul. Grodzka - dalszy ciąg Drogi Królewskiej - wybiega z Rynku Głównego w kierunku pd. Jej nieregularny bieg stanowi pozostałość po przedlokacyjnym Krakowie, kiedy prowadziła tędy droga z Mazowsza do grodu książęcego na Wawelu oraz do brodu na Wiśle pod Skałką i dalej na Węgry. Przy trakcie tym stało wówczas co najmniej 7 romańskich kościołów, z których w całości zachował się tylko opisany niżej kościół św. Andrzeja. 

Na początkowym odcinku ul. Grodzka oddziela od siebie dwa niewielkie place: Dominikański (od wschodu) i Wszystkich Świętych (od zachodu). Ten ostatni powstał po wyburzeniu w 1838 r. kościoła Wszystkich Świętych. 

Przy pl. Dominikańskim, dawnym ośrodku handlowo-targowym stoi kościół i klasztor Dominikanów

W głębi pl. Wszystkich Świętych wznoszą się kościół i klasztor Franciszkanów. Naprzeciw kościoła św. Franciszka, przy ul. Franciszkańskiej 3 - Pałac Arcybiskupi, którego pocz. sięga XIII w. W XVI w. Jan Maria Padovano, a później Gabriel Słoński wybudowali nowy gmach, który przed poł. XVII w. został wykończony, w dzisiejszym barokowym kształcie. Od 1964 (1963?) do 1978 rezydował tu arcybiskup metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła, od 16 października 1978 papież Jan Paweł II. Fakt ten upamiętnia tablica umieszczona obok wejścia do pałacu. Jest to również stałe miejsce pobytu papieża Jana Pawła II w trakcie wszystkich pielgrzymek do Ojczyzny. Legendarne stały się rozmowy papieża z okna z młodzieżą gromadzącą się liczne pod pałacem. Obecnie siedziba biskupów krakowskich i kurii metropolitalnej. Na dziedzińcu pałacu stoi pomnik Jana Pawła II, dar włoskiej rzeźbiarki Jole Sensi Croci odsłonięty w 1980 r. W lipcu 2005 r. - w roku śmierci Jana Pawła II na dziedzińcu pałacu została otwarta stała wystawa fotografii upamiętniająca pontyfikat papieża Polaka.

Pałac Wielopolskich (przy pl. Wszystkich Świętych 3/4) w obecnej postaci został przebudowany w XVII w. z miejskiego pałacu renesansowego z I poł. XVI w. Od poł. XVII w. przez dwa stulecia należał do rodu Wielopolskich. Po pożarze w 1850 pałac został sprzedany. Kolejni właściciele wynajmowali go na różne imprezy: bale, odczyty, pokazy. To w nim w 1854 roku rozbłysła pierwsza lampa elektryczna w mieście. W 1864 roku gmach kupił krakowski magistrat. Prezydent Józef Dietl wyremontował go, a salę balową przekształcił w salę posiedzeń rady miasta. Wewnątrz na wyróżnienie zasługuje galeria portretów prezydentów miasta od 1866. 
Przed pałacem na placu stoi pomnik Józefa Dietla, pierwszego prezydenta Krakowa (1866-74), dłuta Xawerego Dunikowskiego, a w skwerze obok - pomnik Mikołaja Zyblikiewicza, następcy J. Dietla.

Dalszy odcinek ul. Grodzkiej - do ul. Poselskiej - uległ pożarowi w 1850 r., a domy zostały później gruntownie przebudowane. Na rogu ul. Grodzkiej i ul. Poselskiej stoi dom (ul. Grodzka 39), w swej pierwotnej postaci, od 1478 do 1492 był własnością Wita Stwosza. Jednopiętrowy wówczas budynek został gruntownie przebudowany w XVII i XIX w. W 1983 odsłonięto tu tablicę pamiątkową. Skręcając w ul. Poselską (na wschód), spostrzegamy zespół kościoła św. Józefa i klasztoru Bernardynek.

Na rogu ul. Poselskiej i ul. Senackiej (na zach. od ul. Grodzkiej) wznosi się zespół zabudowań Muzeum Archeologicznego. Powstał on ok. 1611 na miejscu i przy wykorzystaniu murów "Malowanego Dworu" Tęczyńskich z XVI w. jako klasztor Karmelitów Bosych. Po pożarze w 1797 Austriacy przenieśli zakonników do Czernej, a klasztor zamienili na więzienie. W 1872 na miejscu zburzonego kościoła św. Michała postawiono budynek dla sądu karnego. Tu m.in. 16 kwietnia 1880 odbył się słynny proces Ludwika Waryńskiego. W 1956 zespół "więzienia św. Michała" przekazano Muzeum Archeologicznemu (m.in. eksponowane są tu sarkofagi egipskie i słynny posąg Światowida z VIII w. n.e.). u również mieści się siedziba Muzeum Geologicznego.

Za skrzyżowaniem ul. Grodzkiej z ul. Poselską zaczyna się teren dawnego Okołu, znacznej osady (około 4,5 ha powierzchni) w przedlokacyjnym Krakowie, pełniącego do XIV w. kiedy to został opasany wspólnym z Krakowem murem, niezależną funkcję miejską. Od XI w. centralnym i najbardziej warownym punktem Okołu był romański kościół św. Andrzeja. Z kościołem św. Andrzeja sąsiaduje okazały kościół św. Piotra i Pawła (nr 52). Naprzeciw na narożniku ul. Grodzkiej (nr 53) i pl. Wita Stwosza, stoi budynek Collegium Iuridicum zbudowany pod koniec XIV w. (fragmenty pd. piwnic pochodzą z ok. poł. XIII w.), a od 1403 należący do wydziału prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W XVII w. jego dziedziniec ozdobiono arkadowymi krużgankami na wzór wawelskich. Wewnątrz budynku znajduje się wiele gotyckich detali pozostałych po pożarze ok. 1719. W sąsiedztwie kościoła św. Andrzeja stoi kościół św. Marcina. Gmach pod nr 64, pierwotnie parterowy, wzniesiony w XVII w. przez króla Władysława IV z przeznaczeniem na arsenał, w 1898 został gruntownie przebudowany. Obecnie (dane z 1991 r.) mieści się tu Instytut Geografii UJ. Samotnie stojący gotycki kościół św. Idziego

Oprócz najcenniejszych zabytków znajdujących się przy ulicy Grodzkiej opisanych wyżej warto zwrócić uwagę na kamienice po stronie z parzystą numeracją, na fasadach których widnieje kilka godeł oznaczających zawody wykonywane przez ich właścicieli i zastępujących dawniej numerację. Warte poświęcenia większej uwagi są następujące kamienice:

• nr 32 - kamienica zwana "Podelwie", na której znajduje się jeden z najstarszych tego typu  szyldów z XIV w.;

• nr 38 - dom "Pod Elefanty"

• nr 40 - kamienica "Pod św. Florianem" z neorokokową fasadą (dawny pałac Stadnickich);

• nr 42 - kamienica "Pod Nosorożcem" 

Przez pl. Wita Stwosza dochodzimy na ul. Kanoniczą. Aż do końca XVIII w. stanowiła ona fragment właściwej Drogi Królewskiej, tędy prowadziło jedyne dojście na Wawel. Ulica ta zaliczana jest do jednych z najpiękniejszych zabytkowych zespołów starego Krakowa. Już w XIV w. stawiali tu swoje, początkowo drewniane, domki-pałacyki kanonicy katedralni (w 1401 po raz pierwszy wystąpiła nazwa ulicy - Canonicorum), a zabudowa ulicy trwała aż do XVIII w. Dzięki temu w ok. 25 kamienicach reprezentowane są różne style architektoniczne: gotycki, renesansowy, barokowy i klasycystyczny. Uwidaczniają się one w fasadach (najczęściej jednak zniekształconych późniejszymi przebudowaniami), bogato zdobionych portalach, kartuszach herbowych, attykach, loggiach na dziedzińcach itp. Charakterystyczną cechą kamienic przy tej ulicy są elementy wczesnego renesansu. Od 1970 trwa kompleksowa odnowa zabudowy ul. Kanoniczej, dzięki czemu odsłonięto nie znane wcześniej krużganki, loggie, polichromie itd. Na wyróżnienie zasługuje kilka domów:

• nr 9 (naprzeciw pl. Wita Stwosza) - pałac, który powstał na pocz. XVI w. z połączenia dwóch domów kanoników z XIV w. (obszerna sień, arkadowy dziedziniec). Podczas przebudowy na przeł. XVIII i XIX w. pałac ten otrzymał wczesnoklasycystyczną, okazałą fasadę. Na pocz. lat osiemdziesiątych na dziedzińcu kamienicy natrafiono na dobrze zachowane ślady wczesnośredniowiecznego drewniano-ziemnego wału obronnego z X w. 

• nr 17 - Dom Zygmuntowski - pałac biskupa Erazma Ciołka powstał w XIV w. (gotycki okienko), jako jeden z pierwszych przy ul. Kanoniczej. W XIV i XV w. był trzykrotnie przebudowywany. Pałac Biskupa Erazma Ciołka przyciąga uwagę przechodniów fasadą w kolorze różu pompejańskiego. To jeden z niewielu tak wielkich i reprezentacyjnych XVI-wiecznych pałaców miejskich. Dwa gotyckie budynki przedzielone wjazdem przekazała kapituła krakowska biskupowi płockiemu Ciołkowi. Przebudował je w latach 1503-1505 na wielki dwór z sienią - najokazalszy dom przy tej ulicy. Wspaniały portal w sieni odkuł mistrz włoski Franciszek Florentczyk. Po śmierci Ciołka w jego domu, a nie w Pałacu Biskupim, mieszkali biskup Piotr Tomicki, a potem późniejszy kardynał Jerzy Radziwiłł. Ten ostatni znacznie rozbudował rezydencję, tworząc na najwyższej kondygnacji oficyny zachodniej piękną galerię kolumnową z zapierającym dech widokiem na Wisłę. Szwedzi zniszczyli pałac, a potem kapitule zabrali go Austriacy. Przez dwa ostatnie wieki był m.in. siedzibą więzienia dla księży, Urzędu Probierczego i Studia Filmów Animowanych. Tak zdewastowali go użytkownicy, że stracił reprezentacyjny charakter i popadł w ruinę. Remont tej drugiej po Wawelu wczesnorenesansowej budowli w Krakowie trwał od 1999 do 2006 roku. Obecnie mieści się tu Muzeum Pałac Biskupa Erazma Ciołka. 

• nr 18 - dom gotycki przebudowany na renesansowy. Zwraca uwagę piękny portal z ok. 1570 wykonany przez największego polskiego rzeźbiarza odroczenia Jana Michałowicza z Urzędowa, któremu przypisuje się też budowę arkadowego dziedzińca o pięknych kolumnowych krużgankach. 

• nr 21 - kamienica dziekańska z poł. XV w., z renesansowym kamiennym portalem wejściowym i arkadowym dziedzińcem z końca XVI w.

• nr 25 - (narożny) dom Długosza w którym w XIV/XV w. mieściła się łaźnia królewska. Po przebudowie należał on do Jana Długosza, który pisał tu swoją "Historię Polski" i tu zmarł w 1480. W XVI w. mieszkał w tym domu historyk Marcin Miechowita, a w 2 połowie XIX w. Franciszek Wyspiański, ojciec Stanisława, miał pracownię rzeźbiarską. Od strony ul. Podzamcze wmurowana jest tablica erekcyjna Długosza przeniesiona z fundowanego przez niego domu psałterzystów na Wawelu.

Przy ul. Kanoniczej znajdują się ponadto Muzeum Archidiecezjalne, Muzeum "Cricoteka", Teatr Zależny oraz pod samym już Wawelem Papieska Akademia Teologiczna

Zespół budowli Wawelu: Zamek Królewski, Kościół katedralny z Kaplicą Zygmuntowską, Pozostałości murów obronnych z wieżami.

Poza obrębem Plant w tej dzielnicy znajdują się również: kośc. św. Floriana (opis przy Kleparzu), Muzeum Historii AK, Muzeum Medycyny, Muzeum Sosnowskiego, Politechnika Krakowska, ASP, Urząd Wojewódzki, Akademia Muzyczna, Pałac Pugetów. 

Na szczególną uwagę zasługuje również położony na północ od Starego Miasta cmentarz Rakowicki - jedna z najstarszych w Polsce nekropolii, odpowiednik słynnych warszawskich Powązek. Od pocz. XIX w. obok mieszkańców Krakowa grzebani są tu osoby zasłużone, w tym m.in. Jan Matejko, Tadeusz Kantor, Helena Modrzejewska. W części wojskowej , od strony ul. Prandoty w kwaterze 89, usytuowany jest grobowiec rodziny Wojtyłów i Kaczorowskich, w którym spoczywają rodzice i brat papieża Jana Pawła II. Grobowcem często odwiedzanym przez papieża podczas wizyt w Polsce opiekują się siostry albertynki.

Na Piasku: Ul. Karmelicka prowadząc przez historyczne przedmieście Garbary, wzdłuż dawnego szlaku handlowego wybiegającego z Krakowa przez bramę Szewską na zach. Przy tej ul (nr 10) znajduje się kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i klasztor Karmelitów na Piasku. Na Piasku znajdują się również Teatr Bagatela, Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Krakowska Szkoła Wyższa, Akademia Rolnicza

Na Nowym Świecie: Filharmonia, PWST, ASP, Teatr Groteska, Muzeum Dom Mehoffera - Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie

Zobacz także