KRAKÓW - katedra św. Stanisława i św. Wacława na Wawelu

Bryła katedry tworzy oryginalny zespół architektoniczny o wysokiej wartości artystycznej mimo niejednolitości stylowej i materiałowej. Do wnętrza katedry prowadzi barokowy portal z 1 poł. XVII w. i drzwi z XIV w. obite blachą, z powtarzającą się regularnie literą K (Kazimierz Wielki). Obecnie inicjał z tych drzwi stał się nierozerwalnym symbolem Krakowa, a fragment tych wrót był do niedawna wykorzystany jako swego rodzaju "logo" miasta. Wnętrze katedry o charakterze gotyckim jest w znacznym stopniu zbarokizowane, ale oryginalne pozostały sklepienia. Nawę główną od prezbiterium oddziela poprzecznie ułożone mauzoleum (konfesja) św. Stanisława, wykonane w l. 1626-29 wg. proj. Jana Trevano. W mauzoleum umieszczona jest srebrna trumna (ok. 1670) z relikwiami świętego. Prezbiterium tworzy jakby odrębne wnętrze. Są w nim umieszczone stalle kanonicze z ok. 1620, wczesnobarokowy ołtarz i tron biskupi z poł. XVII w. Wyposażenie wnętrza katedry (ołtarze, obrazy, wiele epitafiów i pomników) pochodzi głównie z poł. XVI w.

Po zewnętrznej stronie naw bocznych ciągną się liczne kaplice, przeważnie z XIV w., zwykle jednak później przebudowane. Poniżej omówione będą w kolejności od prawej strony głównego wejścia. 
Kaplica Świętokrzyska z 2 poł. XV w.; świetny gotycki nagrobek z marmuru salzburskiego z postacią króla Kazimierza Jagiellończyka w stroju koronacyjnym oraz baldachim na kolumnach wykonał w 1492 Wit Stwosz. Kaplica ta zasłynęła również cennymi polichromiami malowanymi w rzadko spotykanym w Polsce stylu rusko-bizantyjskim w XV w. 
Kaplica Potockich (Różyców, Padniewskiego, Najświętszej Marii Panny) z 1381, przebudowana 1572-75 i 1832-40 na mauzoleum Potockich (w stylu klasycystycznym). W jej wnętrzu znajdują się m.in.: posąg Chrystusa dłuta Thorvaldsena i nagrobek bpa Padniewskiego dłuta J. Michałowicza. 
Gotycka kaplica Szafranów (Doktorów czyli Akademicka, Radziwiłłów) na parterze wieży Wikaryjskiej (Srebrnych Dzwonów), przebudowana w 1420 przez Szafrańców z romańskiego kapitularza. 
Barokowa kaplica Wazów (dawniej Prandocińska, Psałterzystów) powstała w 1664-76 na miejscu romańskiej z 1 poł. XIII w. 
Naprzeciw kaplicy znajduje się wspaniały gotycki nagrobek króla Władysława Jagiełły, wykonany przed poł. XV w. z czerwonego marmuru węgierskiego, nakryty renesansowym baldachimem z 1519-24.

Najwspanialszym dziełem renesansu w Polsce i w całej środkowej Europie jest kaplica Zygmuntowska (dawniej Królewska, Jagiellońska), zbudowana na miejscu zburzonej kaplicy gotyckiej z XIV w., wykonana w l. 1524 (? lub 1517) -33 z inicjatywy króla Zygmunta Starego przez specjalnie z Florencji sprowadzonego artystę Bartłomieja Berecci oraz włoskich artystów rzeźbiarzy, m.in. Antoniego i Filipa z Fiesole, Mikołaja Castiglione, Jana Marię Padovano, Jana Ciny ze Sieny, Santi Gucciego. Ściany kaplicy pokryte są białą dekoracją ornamentalną, a kopuła - osiemdziesięcioma kasetonami. Na ścianie zachodniej umieszczono marmurowe sarkofagi z nagrobnymi pomnikami królów - Zygmunta Starego (u góry, rzeźba Berreciego) i Zygmunta Augusta (rzeźba Santi Gucciego). Rzeźby te stały się wzorem do naśladowania podczas powstawania wielu podobnych pomników w Polsce. Po przeciwnej stronie tryptyk z 1 poł. XVI w. częściowo malowany a częściowo kuty w srebrnej blasze. 
Naprzeciw wejścia do tej kaplicy - nagrobek królowej Jadwigi, wykonany przez A. Madeyskiego w 1902 z białego marmuru kararyjskiego, a nieco dalej - drewniane insygnia królowej - jabłko i berło. W 1949 w sarkofagu umieszczono prochy królowej, w 1987 przeniesiono z kolei na ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego. 
Kaplica biskupa Jana Konarskiego (Szaniawskiego) przebudowana została w l. 1520-21 z gotyckiej kaplicy z 1351 r. 
Kaplica biskupa Jana Zadzika (św. Jana Chrzciciela) z poł. XIV w., przebudowana na pocz. XVI w. i w poł. XVII w. 
Kaplica Jana Olbrachta w obecnej postaci pochodzi z pocz. XVI w. z gotyckim sarkofagiem z l. 1502-05 i pierwszym zabytkiem renesansu - wnęką grobową. 
Naprzeciw niej nagrobek króla Kazimierza Wielkiego w kształcie tumby z baldachimem, wykonany ok. 1370-80 na Węgrzech z czerwonego marmuru. 
Kaplica biskupa Załuskiego (Grota, Ożarowskich) z 1344, ostatnio przebudowywana w l. 1758-66 w stylu rokokowym. 
Kaplica biskupa Tomickiego zbudowana w 1530 przez Bartłomieja Berecciego na miejscu kaplicy gotyckiej. 
Środkowa kaplica Mariacka (Stefana Batorego, Mansjonarzy) z 2 poł. XIV w., w 1594-95 przebudowana przez Santi Gucciego na kaplicę grobową króla Stefana Batorego i powtórnie - w poł. XVII w. Posiada ona połączone przejście z pałacem królewskim. Ponadto warte obejrzenia jest tu ciekawe 9-cio polowe sklepienie tzw. piastowskie oraz nagrobek Stefana Batorego z końca XVI w. dzieło Santi Gucci. 
Naprzeciw tej kaplicy umieszczone są nagrobki: Jana III Sobieskiego i Michała Korybuta Wiśniowieckiego, wykonane w l. 1753-60 oraz Marii Kazimiery i Eleonory Austriaczki z 1 poł. XVIII w. 
Kaplica biskupa Piotra Gamrata powstała w 1 poł. XIV w., w l. 1545-47 i w poł. XVII w. przebudowywana. Na początku nawy północnej wisi cenny gotycki krucyfiks z XIV w., zwany krucyfiksem królowej Jadwigi.

Zakrystia, dawna kaplica gotycka św. Małgorzaty z 1322 r. (najstarsza w katedrze), w 2 poł. XV w. przerobiona na zakrystię, sklepienie krzyżowo- żebrowe. 
Z zakrystii wejście do skarbca katedralnego zbudowanego w końcu XV w., przebudowanego w ponad sto lat później. Zgromadzone są tu eksponaty o ogromnej wartości artystycznej i historycznej, najwcześniejsze z XII w. 
Z zakrystii wiedzie również wejście do wieży Zygmuntowskiej, w której wisi 5 dzwonów, w tym 4 z XV w. i dzwon "Zygmunt", największy i najsławniejszy z dzwonów w Polsce (wys. 1,95 m, średnica 2,6 m, obwód 8 m, waga 11 ton, w tym serce - 300 kg), ufundowany przez Zygmunta Starego, a odlany w Krakowie w 1520 przez mistrza Jana Behama z Norymbergii. W ostatnich latach po ekspertyzie specjalistów stwierdzono, że serce dzwonu jest pęknięte. Wobec poważnego uszkodzenia zdecydowano się na odlanie nowego serca, czego dokonali hutnicy z Huty im. T. Sendzimira.

Przed wejściem do zakrystii stoi najstarszy w katedrze nagrobek króla Władysława Łokietka wykuty w piaskowcu, ufundowany ojcu w l. 1341-46 przez Kazimierza Wielkiego; baldachim pochodzi z pocz. XX w. 
Kaplica biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego z poł. XIV w., przebudowana była w l. 1562-63. 
Kaplica Skotnickich (Skarszewskiego, św. Wawrzyńca) z 1339, ok. 1625 zmieniona w stylu barokowym. 
Kaplica Lipskich (św. św. Macieja i Mateusza) z 1 poł. XIV w., przebudowana w stylu barokowym ok. 1633 oraz w l. 1743-46. 
Przed wejściem do kaplicy schody prowadzą do krypty grobowej Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego; prochy Mickiewicza umieszczono tu w 1890, a Słowackiego w 1927. 
Renesansowa kaplica biskupa Samuela Maciejowskiego (Matki Boskiej Śnieżnej) zbudowana została w poł. XVI w., na miejscu gotyckiej z 2 poł. XIV w., z grobowcem biskupa - wybitnego humanisty. 
Dawna kaplica św. Mikołaja z końca XIII w., później wielokrotnie przebudowywana, ostatecznie w l. 1773-75 przekształcona została na sień z ozdobnymi schodami, wiodącymi do kapitularza i biblioteki kapitulnej, zawierającej bogate zbiory rękopisów, inkunabułów, starodruków, iluminowanych pism liturgicznych i wiele innych. 
Nieco dalej, po przeciwnej stronie nawy, znajduje się nagrobek Władysława Warneńczyka, wykonany w 1906 na wzór grobowców gotyckich. 
Kaplica Czartoryskich mieści się na parterze wieży Zegarowej. Powstała w XIX w., po przebudowie dawnego kapitularza katedralnego z XV w. Od 1938 z kaplicy tej prowadzi wejście do krypty św. Leonarda i podziemi katedry z grobami królewskimi. 
Krypta św. Leonarda stanowi pozostałość po drugiej romańskiej katedrze z l. 1050-1118, mieszczącą się pod chórem owej katedry. W l. 1872-74 połączono ją z kryptami biegnącymi pod pd. nawą obecnej katedry oraz pod kaplicami Wazów i Zygmuntowską. W podziemiach spoczywają prochy królów polskich, począwszy od Zygmunta I Starego (z wyjątkiem Henryka Walezego, Stanisława Leszczyńskiego, Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego) oraz niektórych członków rodzin królewskich, a także Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego i symboliczny sarkofag gen. Władysława Sikorskiego. Tu 2 listopada 1946 ksiądz Karol Wojtyła (późniejszy papież Jan Paweł II) odprawił swoja pierwszą mszę świętą. 

Ostatnią kaplicą w katedrze na zach. przedłużeniu pn. nawy jest kaplica św. Trójcy (biskupa Piotra Tylickiego), zbudowana w l. 1431-32, przebudowana w stylu neogotyckim w 1 poł. XIX w.

Zobacz także