CZĘSTOCHOWA - warowny klasztor Paulinów na Jasnej Górze

Przyjmuje się, że klasztor na Jasnej Górze zajmuje piąte miejsce na świecie jako miejsce pielgrzymkowe (po Waranasi w Indiach, Mekkce w Arabii Saudyjskiej, Lourdes we Francji i Rzymie we Włoszech). Stanowi no unikalny zabytek klasy "0" i jest bogatą skarbnicą wot - pamiątek związanych z dziejami narodu, państwa i kultury polskiej. Klasztor powstawał przez około 600 lat począwszy od 22 czerwca 1382 w. Dzięki długiej tradycji i licznym rozbudowom można w całym kompleksie dostrzec aż 5 epok stylowych. 

W bryle zespołu klasztornego wyróżniają się dwa elementy: wieża górująca nad całym miastem i słynne bastionowe potężne wały obronne. 

Mury obronne wzniesiono za Zygmunta III Wazy (na rzucie prostokąta 105 x 130 m. z czterema bastionami, przed fortyfikacją istniały również wały i fosy). Budowa ich trwała od 1620 do 1648, później wielokrotnie rozbudowywane i unowocześniane (twierdza oparła się wojskom szwedzkim w 1655 r., rosyjskim w 1770 r. w czasie konfederacji barskiej oraz austriackim za czasów Księstwa Warszawskiego w 1809 r.). Car Aleksander I nakazał w 1813 r. zburzenie umocnień, a jego następca Mikołaj I w trzydzieści lat później odbudowanie murów obronnych i pokrycie ich cegłą. Całość założenia obronnego opiera się na czterech narożnych bastionach: pd.- wsch. - Potockich lub Królewski (św. Jakuba), pn.-wsch. - Bastion Szaniawskich (św. Trójcy), pn.- zach. - Bastion Morsztynów (św. Rocha) oraz pd.-zach. - Bastion Lubomirskich (św. Barbary).

Wejście w obręb sanktuarium codziennie w godz. 5.00-21.30

Wejście na teren klasztoru prowadzi przez 4 kolejno po sobie postawione bramy, z których najpiękniejsza jest pierwsza brama Lubomirskich z 1723. Kolejne bramy to: brama Matki Boskiej Zwycięskiej (Królowej Polski), brama Matki Boskiej Bolesnej wokół której zlokalizowano dzwony klasztorne i czwarta ostatnia Brama Jagiellońska (zwana również ze względu na położenie w murach wałów obronnych Bramą Wałową). Od tyłu do klasztoru prowadzi jeszcze jedna niezależna od głównego wejścia Brama im. Jana Pawła II. 

Po przejściu przez wszystkie bramy wchodzimy na dziedziniec główny, z którego rozpoczynamy zwiedzanie sanktuarium. Najcenniejszym zabytkiem są zabudowania kościoła i kaplica z Cudownym obrazem do których wejście usytuowane jest na wprost od głównego wejścia.

Kościół (bazylika) Wniebowzięcia NMP i Znalezienia Krzyża Świętego  istniał jako mały kościół już pod koniec XIV w. W 2 połowie XV w. (1460-63) rozpoczęto budowę dużego kościoła halowego o trzech nawach, który po pożarze w 1690 r. przekształcono w kościół typu bazylikowego istniejący do dzisiaj. 
Obecnie nawa środkowa jest sklepiona kolebkowo a boczne posiadają sklepienia krzyżowe. Budowla powstała z kamienia w stylu gotyckim, późnorenesansowym, barokowym i rokoko. W kościele tym znajdują się: kaplica Denhoffów (św. Pawła Pierwszego Pustelnika)  z lat 1644 - 71, kaplica Jabłonowskich (Najświętszego Serca Jezusowego) z lat 1751 - 54 (spotykane rzadko również daty 1639, i odnowienie w 1740) , kaplica Świętych Relikwii (wykuta w skale w 1625, obecnie pod kaplica Jabłonowskich), stiuki i polichromia K. Dankwarta. 

Do kościoła przylega kaplica Cudownego Obrazu p.w. Narodzenia NMP powstała z rozbudowy gotyckiej budowli z 2 połowy XIV w. (lub XV w.), którą w l. 1642-44 r. zamieniono na prezbiterium  dobudowanej do niej trójnawowej kaplicy halowej. Pierwotna budowla założona na planie prostokąta z dwiema skarpami, dwuprzęsłowa nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami i żebrowaniem z cegły gotyckiej. 
Wewnątrz kaplicy obraz Matki Boskiej Częstochowskiej uważany za cudowny, umieszczony we wczesnobarokowym ołtarzu z hebanu i srebra. Obraz obecny jest wierną kopią obrazu ofiarowanego klasztorowi przez Władysława Opolskiego, wykonaną po zniszczeniu oryginału w czasie napadu w 1430. Z pierwotnego obrazu zachowano jako relikwię lipową deskę uznaną wg tradycji za pochodzącą ze stołu św. Rodziny z Nazaretu. Obraz jest odsłaniany i zasłaniany w niedziele godz. 6.00-12.00 i w tygodniu i soboty w godz. 6.00-13.00, 15.00-16.40, 18.30-19.15, 21.00-21.15
Polichromia prezbiterium Tomasza Dolabelli. Liczne cenne wota. Dawną kaplicę od nowej oddziela krata gdańska z XVI w. Nowsza część obecnej kaplicy ma charakter późnorenesansowy. Nie znani są jej budowniczowie ani architekci. Wiadomo, że była ona restaurowana w XVII i XIX w. oraz w l. 1952-53. Przednią część założenia kaplicy stanowi filarowy krużganek z poł. XVI w. zadaszony w 1928 r.

W bryłę kościoła wbudowana jest również wspomniana na początku wielokondygnacyjna neorenesansowa wieża z lat 1617 - 22 zniszczona przez pożar w 1900 r. została odbudowana do 1906 r. jako piąta z kolei. Posiada wysokość 106 m, a dzięki położeniu całego zabytku na wysokim wzniesieniu wieża ta wpisała się na stałe do panoramy miasta. Obecna pierwsza kondygnacja wieży jest pozostałością pierwotnej budowli, wyższe kondygnacje są młodsze. Do budowy wieży użyto granitu szwedzkiego (cokół), bloków kamiennych (arkady i podcienia) i kamienia szydłowieckiego (okładzina zewnętrzna). W sezonie letnim można zwiedzać wieżę w godz. 8.00-11.30 i 14.00-17.30 (w dni powszednie) lub 13.00-17.00 (w niedziele i święta). Poza sezonem letnim (8 grudnia 30 kwietnia) możliwe zwiedzanie grupowe w godz. ok. 10.00-11.00 po wcześniejszym uzgodnieniu przy furcie klasztornej w Sali Rycerskiej.

Za kompleksem kościoła i kaplic zlokalizowane są zabudowania klasztoru, które zwykle są niedostępne do zwiedzania. Z zewnątrz można je obejrzeć albo podczas wędrówki koroną wałów lub z dziedzińca gospodarczego położonego na północny-wschód od dziedzińca głównego. Można do niego dotrzeć kierując się na lewo z dziedzińca głównego. Dziedziniec gospodarczy powstał w wynika zabudowania polnego dotychczas placu Drukarnią, Pokojami Królewskimi i Arsenałem.  

Budynki klasztorne. Pn.-wsch. część klasztoru pochodzi prawdopodobnie z poł. XV w., skrzydła pozostałe z XVII w. Mieści się tu Skarbiec z licznymi darowiznami królewskimi (muzeum dostępne z korony wałów nad zakrystią), refektarz na parterze z 1670, wczesnobarokowa Sala Rycerska na piętrze z 1647 r. i Biblioteka z lat 1736 - 39. 

Furta klasztorna w Sali Rycerskiej - przyjmowanie interesantów czynne codziennie w godz. 5.00-21.00 

Przy dziedzińcu gospodarczym wznoszą się również Pokoje Królewskie z 1647 r. połączone z kościołem, Drukarnia zbudowana po 1713 r. jako zachodnia pierzeja dziedzińca (w niej w 1982 utworzono Muzeum Sześćsetlecia Jasnej Góry), Arsenał z XVII w. (w nim muzeum ze zbiorami oręża i wotów militarnych) oraz na południowej ścianie dziedzińca gospodarczego Domy Muzykantów z XVII w. Między Domami Muzykantów i murami obronnymi znajduje się nieco schowana aula zwana Salą Papieską im. Jana Pawła II urządzona w l. 1971-79, którą 5 VII 1979 poświęcił papież Jan Paweł II. 

Na prawo od dziedzińca głównego jest wejście do Wieczernika i Spowiednika wzniesionych w latach 1921 - 26. Tu też znajdują się brama Potockich i kaplica Pamięci Narodowej. 

Aby w pełni poznać zabytek nie można również zapomnieć o spacerze po koronie wałów. Wejście na wały jest możliwe z dziedzińca głównego na górę po schodach w prawo lub w lewo. Z wałów można obejrzeć jeszcze jeden zabytek: stacje Męki Pańskiej powstałe w latach 1900 - 13, autorstwa rzeźbiarza Piusa Welońskiego. Są one rozstawione po parku klasztornym przy wałach zgodnie z ruchem wskazówek zegara licząc od bramy Wałowej. Zatem chcąc je obejrzeć we właściwej kolejności należałoby wejść na schody po lewej od wejścia głównego. W czasie wędrówki po wałach warto również na chwilę zatrzymać się na bastionie Potockich, gdzie stoi pomnik ks. Augustyna Kordeckiego - słynnego obrońcy klasztoru przed Szwedami proj. Henryka Stattlera pochodzący z 1859. Z wałów dostępna jest główna i najcenniejsza część zbiorów muzealnych Jasnej Góry - Skarbiec - położony nad zakrystią.  
Zwiedzanie wałów możliwe w sezonie letnim w godz. 6.00-19.00 i w zimowym (8 grudnia - 30 kwietnia) w godz. 6.00-18.30.

Godziny zwiedzania muzeum klasztornego - patrz muzeum klasztorne.

Zobacz także