OSIEDLE WAŁY k. Złotego Potoku

Wczesnośredniowieczne wieloczłonowe grodzisko typu skalno-wyżynnego; usytuowane na skalistym cyplu wysokiego wzgórza nad doliną Wiercicy, w pobliżu źródeł rzeki; złożone z trzech przedgrodzi oraz silnie ufortyfikowanego gródka centralnego, bronionego przez podwójną, a miejscami potrójną linię obwałowań. 

Obecnie zachowały się dość wysokie wały rzadko porośnięte drzewami. Przez miejscową ludność zwane są “szwedzkimi okopami”. 

Pierwotny gród powstał około VIII - IX w., powtórnie zamieszkiwany w XI - XII w. Zalicza się do największych znanych dotychczas w Polsce. 

W czasach przedhistorycznych okolice dzisiejszego Potoku Złotego leżały przypuszczalnie na północnej rubieży terytorium plemiennego Wiślan. Istniał tu wówczas silnie ufortyfikowany, wieloczłonowy gród, położony na wzgórzu w pobliżu źródeł Wiercicy, którego pozostałością jest okazałe, dobrze zachowane grodzisko, przypominające formą i rozmiarami najbardziej okazałe grodziska wczesnośredniowieczne z terenu Małopolski. Gród ten mógł stanowić osadniczo-administracyjne centrum rozleglejszej sieci osadnictwa. Była z nim przypuszczalnie związana osada otwarta, której pozostałości wykryto na zachód od stawów w dolinie Wiercicy. 

Gród w Potoku funkcjonował w dwóch kolejnych fazach w okresie pomiędzy VIII lub IX a XI w. Dokładne datowanie obiektu i poszczególnych faz jego funkcjonowania pozostaje jednak kwestią otwartą. Zupełnie zaś nieznane jest jego miejsce w najwcześniejszym rozdziale politycznych dziejów wczesnośredniowiecznej Małopolski. Nie wiadomo, czy został on wzniesiony jako warownia plemienna Wiślan, czy może raczej jego powstanie należałoby łączyć np. z przejściowym przyłączeniem Małopolski do Wielkich Moraw (koniec IX w.) lub państwa czeskiego (połowa X w.). Niewykluczone, że pierwsza faza istnienia grodu przypadła na czasy plemienne, a druga na okres, gdy spełniał on już rolę lokalnego ośrodka władzy państwowej – w Czechach lub w monarchii piastowskiej. Wyraźne ślady pożaru drewnianych konstrukcji obronnych grodu (przepalona glina) – dostrzegalne nawet niewprawnym okiem na powierzchni obwałowań – mogłyby świadczyć o zdobyciu warowni przez bliżej nieokreślonych napastników. Może wiązało się to ze zbrojnym przyłączeniem terytorium plemiennego do większej organizacji o charakterze państwowym? Wszelkie tego rodzaju hipotezy nie mają jednak dostatecznego oparcia w zebranym materiale archeologicznym. 

Grodzisko „Osiedle Wały” znajduje się na stromym wzgórzu, wznoszącym się na wysokość 40 m z lewej ( wschodniej ) strony nad szosą z Janowa do Żarek i Myszkowa, w odległości około 2 km na południe od centrum Potoku Złotego. Na szczyt wzgórza prowadzi czerwony szlak turystyczny Orlich Gniazd, biegnący na południe obok stawu Zielonego, u stóp skalnego urwiska, i dalej przez las. Po bardzo stromym podejściu osiąga się kulminację wzniesienia, w pobliżu której – w odległości około 100 m na zachód, widoczne są wały grodziska.

Wzgórze z grodziskiem „Osiedle Wały” ma formę wyniosłego cypla wysoczyzny, zwróconego na zachód, ku dolinie Wiercicy. Stoki wzniesienia są ze wszystkich stron bardzo strome, a po stronie zachodniej znajduje się skalne urwisko. O tworzący urwisko wapienny ostaniec opiera się, w formie podkowy, wał otaczający wnętrze gródka o średnicy około 45 m i kształcie zbliżonym do eliptycznego. Na wschód od gródka – za podwójną linią wałów, rozdzielonych obszarem międzywala i poprzedzonych zewnętrzną fosą – rozciąga się rozległe przedgrodzie, otoczone własnym wałem na planie zbliżonym do owalu. Po stronie południowej, u podnóża wymienionych dwóch członów grodziska, rozciąga się wąski obszar kolejnego przedgrodzia z niskim wałem zewnętrznym. 

Wały obu przedgrodzi, lub ich przedłużenia, zbiegają się z wałem otaczającym gródek przy skałach ostańca, tak że w obszarze tym gródek oddzielony jest od otoczenia potrójną linią wałów po stronie południowej oraz podwójną linią wałów po stronie północnej. W połączeniu 
z podwójną linią wałów od strony centralnego przedgrodzia czyniło to z gródka najsilniej ufortyfikowany element całego założenia obronnego. 

Po północnej stronie całego założenia, poniżej poziomu gródka i centralnego przedgrodzia rozciąga się obszar jeszcze jednego przedgrodzia z ledwo widocznym zarysem niskiego wału, kończącego się przy skałach ostańca, u podnóża gródka. 

W wale otaczającym centralne przedgrodzie znajdują się cztery przerwy, usytuowane w przybliżeniu w narożnikach założenia. Do wnętrza gródka prowadziła brama położona mniej więcej pośrodku wału. Jest rzeczą charakterystyczną, że brama ta nie leżała na jednej linii z bramą prowadzącą z centralnego przedgrodzia w kierunku gródka. Układ ten sprawiał, że przed dotarciem do bramy gródka ewentualny napastnik musiał poruszać się w przestrzeni międzywałowej, narażony na ostrzał z góry, co wydatnie zwiększało obronność całego założenia. 

Obwałowania grodu były zbudowane z drewna i dużych kamieni wapiennych, a konstrukcję tę okrywał płaszcz z glinki lessowej. 

Wnętrze gródka nie było zabudowane, a jego powierzchnia wewnętrzna wynosiła 1400 m². Łączna powierzchnia dwóch przedgrodzi – centralnego i południowego – wynosiła 16.400 m². 

Gród w Potoku Złotym stanowił skomplikowane, wieloczłonowe założenie obronne o rozmiarach porównywalnych z największymi tego typu obiektami w Polsce. 

Z opisanym powyżej założeniem obronnym związana była prawdopodobnie osada otwarta, której pozostałości zostały odkryte po zachodniej stronie stawów w dolinie Wiercicy. Na terenie tej osady, datowanej na XI w., natrafiono m. in. na ślady produkcji szkła.

Opracował: Zbigniew Bereszyński

Zobacz także