Będzin - zamek królewski

Poprawiono: środa, 05 lipiec 2017 Opublikowano: środa, 05 lipiec 2017

Rys historyczny
 | PlanOpis | Zagospodarowanie | Zdjęcia 

Rys historyczny

Za dawnych czasów nieopodal zamku znajdowała się przeprawa przez Czarną Przemszę na ważnym trakcie  handlowym wiodącym z Krakowa do Wrocławia. Bolesław Wstydliwy w celu jej ochrony założył tu w XI w. drewniano-ziemny gród obronny, który został spalony przez Tatarów w 1241 r.

Umocnienia murowane wybudowano głównie za czasów Kazimierza Wielkiego. 

Wiadomo, że w 1349 burgrabią zamku był niejaki Wiernek, który do dziś jest znany jako pierwszy burgrabia tego zamku.

W 1358 r. zakończono budowę murowanego zamku. 

W 1415 r. burgrabią zamku będzińskiego został Mikołaj Siestrzeniec, herbu Kornicz, rycerz "dzielny i przebiegły", związany ze stronnictwem prohusyckim. Zasłynął z licznych napadów i rozbój na podłożu politycznym, m.in. atakował Sławków i Koziegłowy, należące wówczas do Krystiana, szwagra biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. 

W 1434 r. biskup Zbigniew Oleśnicki zawarł na tym zamku umowę z księciem opolskim Bernardem.

W latach 30-tych XV w. został pozbawiony funkcji burgrabiego i całkowicie usunięty ze sceny publicznej po klęsce stronnictwa prohusyckiego w Polsce. 

W okresie świetności zamku wielokrotnie gościli w nim królowie polscy. W 1547 r. w drodze na koronację do Krakowa zatrzymał się tu Henryk Walezy. Jako silna warownia stanowił on ważne ogniwo obronne na linii umocnień pogranicza ze Śląskiem. 

W 1564 r. zamek był częściowo opuszczony i zrujnowany. Kilkanaście lat później znacznych zniszczeń dokonał pożar /Wg pozyskanych przeze mnie innych informacji wynika jednak, że w 1588 r. w zamku uwięziony był arcyksiążę austriacki Maksymilian, który zrzekł się wtedy pretensji do polskiego tronu, co zaprzeczałoby doniesieniom o ruinie zamku/

Zamek po pożarze w 1616 r. w którym ucierpiało głównie miasto odbudowano staraniem Andrzeja Dębińskiego. 

W 1655 r. zamek został częściowo ale poważnie zniszczony przez wojska szwedzkie. Odbudowany w 1660 r. na siedzibę starosty, nie cieszył się długo świetnością. 

W 1683 r. w Będzinie zatrzymał się Jan III Sobieski zmierzający z odsieczą do Wiednia. Król przyjął tu wysłannika cesarza austriackiego, generała Caraffę. Już wkrótce uległ jednak ruinie do tego stopnia, że w 2 poł. XVIII w. władze zaboru pruskiego przekazały go rodowi Hohenzollernów, którzy niezbyt o niego dbali i wkrótce został opuszczony a nawet przeznaczony do rozbiórki. 

Na przeł. XVIII i XIX w. przed zamkiem Żydzi wybudowali synagogę i mykwę (łaźnię), którą w nocy z 8 na 9 września 1939 r. spalili hitlerowcy.

Ponownie odbudowano go około 1834 r. z inicjatywy Banku Polskiego reprezentowanego przez hr. Edwarda Raczyńskiego, wg projektu Franciszka Marii Lanciego. Częściowo zmieniono wówczas jego sylwetkę obniżając cylindryczną wieżę o około 1/3 wysokości i dodając na jej szczycie istniejący do dziś pseudo-krenelaż. Od strony południowo-wschodniej zbudowano dekoracyjne arkady ostrołukowe, przerzucone nad istniejącym zagłębieniem po fosie. Bez zmian pozostało gotyckie założenie układu przestrzennego, ale w budynku mieszkalnym m.in. wykuto nowe okna, a mury zgodnie z modłą neogotyku "upstrzono" blankami. Odbudowa nie została faktycznie w pełni dokończona, a władze zaborcze nie zezwoliły na uruchomienie w nim ani banku ani szkoły. Zamek zaczął więc pełnić funkcje ewangelickiego domu modlitwy, a później umieszczono w nim szpital. 

Pod koniec XIX w. zamek znów został opuszczony stając się po raz kolejny ruiną. W 1918 r. powstała idea przekształcenia zamku w muzeum. Utworzono wtedy Towarzystwo Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego /lub Towarzystwo Opieki Nad Górą Zamkową?/. Projekt odbudowy opracował Adolf Szyszko-Bohusz. Nie został on jednak zrealizowany z powodu braku finansów.

Kolejną odbudowę podjęto w latach 1952-56 realizując częściowo projekt rekonstrukcyjny Zygmunta Gawlika. Odbudowę zamku poprzedziły badania archeologiczne prowadzone przez Włodzimierza Błaszczyka. Niestety odbudowa ta nie uwzględniła czysto gotyckiego charakteru warowni pozostawiając pewne naleciałości z XIX-wiecznej przebudowy, a także nie odbudowano wieży bramnej. Ostatecznie w 1956 r. zamek został przeznaczony na siedzibę Muzeum Zagłębia.

Plan zamku

Opis

Obecny wygląd zamku to mieszanka stylu czysto gotyckiego i neogotyckich naleciałości z XIX w. /w tym krenelaż baszty, blanki murów, ostrołukowe mury ozdobne/. Mury obwodowe średniowiecznej warowni dostosowane były do rzeźby terenu i łączyły się z murami obronnymi miasta. Zamek górny i dolny zajmowały około 1 ha powierzchni. 

Najstarszą częścią zamku murowanego była gruba cylindryczna wieża-donżon o wysokości około 30 metrów i murach grubości 4 metrów. Obecnie wieża ta jest niższa o ok. 1/3 w wyniku przebudowy zamku w XIX w. Budowla ta pochodzi z 2 połowy XIII w. lub z pocz. XIV w. Wejście do niej znajdowało się na wysokości chodnika straży na zwieńczeniach murów obwodowych. W ścianach wieży były rozmieszczone małe okienka pełniące funkcje strzelnic. Poszczególne piętra wewnątrz baszty zbudowane były z drewnianych pomostów połączonych drabinami. Na nich gromadzono żywność i pociski. Zgodnie ze średniowiecznymi założeniami obronnymi było to miejsce ostatniej obrony, gdy napastnicy forsowali mury obwodowe i dotarli na dziedziniec zamkowy, ale również pełniła funkcję latarni oświetlając ogniem palonym na jej szczycie drogę flisakom na Czarnej Przemszy. Innymi funkcjami jaki pełnił donżon było również więzienie. Obecnie po odbudowie w baszcie wybudowano schody prowadzące na jej szczyt, z którego rozciąga się malownicza panorama okolicy. Patrząc z tej wieży warto zwrócić uwagę jak daleki zasięg widoczności w stronę Śląska mieli obrońcy zamku będzińskiego.  

W XIV w. prawdopodobnie z polecenia Kazimierza Wielkiego wybudowano obok stołpu wieżowy prostokątny dom mieszkalny, w którym mieszkał starosta królewski. Budynek ten dość znacznie przebudowany istnieje do czasów obecnych mieszcząc w swych wnętrzach ekspozycje muzealne. Całość objęte jest podwójnym kolistym murem obwodowym, który utworzył wewnętrzny dziedziniec zamku górnego a międzymurze stworzyło bardzo interesującą konstrukcję obronną - rodzaj głębokiej fosy zamkniętej z obu stron wysokimi murami o szerokości ok. 4 metrów, której dnem biegła droga do domu pańskiego. Dodatkowym utrudnieniem dla potencjalnego najeźdźcy były przypory znajdujące się w murze wewnętrznym tworzące na drodze tzw. "wąskie gardła" mające za zadanie hamować impet napaści. W "międzymurzu" w związku z udostępnieniem zamku do zwiedzania ustawione zostały ławeczki jednak wejście na dziedziniec wewnętrzny zamku górnego zostało skrócone poprzez wybicie otworu wejściowego w wewnętrznym murze obronnym zatem zwiedzenie średniowiecznej drogi dojazdowej do wjazdu na ten dziedziniec wymaga własnej inicjatywy. 

Kolejnym elementem obronnym były mosty zwodzone prowadzące na podzamcze i do zamku oraz wieża bramna zbudowana na planie zbliżonym do kwadratu. Niestety wieża bramna nie została zachowana ani nawet zrekonstruowana mimo odkrycia jej szczątków przez archeologów w l. 1954-58. Całość założenia zamkowego otaczają miejscami bardzo głębokie fosy.

Bardzo malowniczo zamek prezentuje się nocą z powodu barwnych iluminacji.

Przed zamkiem wystawiono obelisk ku czci pomordowanych Żydów stojący w miejscu łaźni i synagogi z XVIII/XIX w. spalonej przez hitlerowców w nocy z 8 na 9 września 1939 r.

W pobliżu zamku na Wzgórzu Zamkowym znajdują się pozostałości grodziska.

Zagospodarowanie

Godziny otwarcia:  

  • 9.00-15.00 - we wtorki, czwartki i piątki
  • 9.00-17.00 - w środy
  • 10.00-15.00 - w soboty i niedziele 
  • w poniedziałki - nieczynne
  • wieża widokowa - czynna w sezonie letnim 

Ceny biletów /sezon 2005/

  • bezpłatny - wstęp na zamek w obrębie majdanów i "międzymurza" oraz w dziedzińca wewnętrznego
  • 6zł normalny - muzeum w zamku
  • 3zł ulgowy - muzeum w zamku
  • 1,5zł - wieża widokowa
  • 1 zł - luneta  na wieży widokowej
  • 10 zł normalny łączony zamek+pałac 
  • 5 zł ulgowy łączony zamek+pałac

Kontakt: 

Muzeum Zagłębia tel. (032) 267 77 07, 267 44 61, 267 47 31

Obecnie na dziedzińcu wewnętrznym zamku można się posilić w stylowej knajpce "Czarny Rycerz", w której można zakosztować jadła i staropolskich napitków. Zamek stanowi również plenery organizowanych tu corocznie pokazów rycerskich organizowanych przez prężnie działające Bractwo Rycerskiego Zamku Będzin. 

Zdjęcia