Wiek XVI

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: niedziela, 11 czerwiec 2017

XVI w. - rozwój reformacji znajdującej ośrodki w Krakowie i Aleksandrowicach koło Krakowa. Kościół tworzy rozległe dobra. Kraków nadal jest bardzo ważnym ośrodkiem drukarskim. W tym okresie wybudowano zbór kalwiński w Aleksandrowicach

W województwie krakowskim znajduje się 7 powiatów: proszowski, szczyrzycki, lelowski, księski, śląski, biecki i sandecki. Ze szczegółowego spisu wszystkich wsi w owym czasie widzimy, że granice województwa krakowskiego były następujące: na północy granica z województwem sieradzkim i Ziemią Wieluńską, od której granica biegła Liswartą. Od ujścia Liswarty biegła granica krakowska, aż do Karpat i źródeł Jasiołki w kierunku południowo-wschodnim, przecinając Pilicę między Koniecpolem i Lelowem i od Pilicy rozgraniczając już województwa krakowskie z sandomierskim w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów i Opatowiec należały do województwa sandomierskiego a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz i Koszyce do województwa krakowskiego. Na tej przestrzeni granicę w niektórych miejscach stanowiła górna Nida, a w pobliżu Działoszyc do Wisły - Nidzica. Południową granicę stanowił grzbiet Karpat i Tatr od źródeł Jasiołki po źródła Wisły. Zachodnią granicę z księstwami śląskimi stanowiły rzeka Liswarta, część Czarnej Przemszy i rzeka Biała. Województwo krakowskie posiadało 345,5 mil kwadratowych, 466 parafii, 71 miast i miasteczek, 2206 wsi (w tym około 400 wsi duchownych), 11.792 gospodarstw kmiecych, 164 zagrody szlachty bezkmiecej.

W województwie krakowskim senatorów większych czyli krzesłowych było czterech, tj. biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych zaś było trzech tj. kasztelanowie: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: krakowskie, sądeckie i bieckie; niegrodowe liczne, z tego na terenie Wyżyny: lelowskie, olsztyńskie, ojcowskie, rabsztyńskie, wolbromskie i żarnowieckie. Starosta krakowski był generałem małopolskim i miał pod swoją jurysdykcją prócz grodu krakowskiego powiaty: proszowski, lelowski i księski. Całe województwo krakowskie sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku generalnym, czyli tzw. generale krakowskim, obiera ośmiu posłów sejmowych, tj. po jednym z powiatu i dwóch deputatów na trybunał prowincji małopolskiej do Lublina. Zjazdy szlachty w pospolitym ruszeniu odbywały się dla całego województwa pod Krakowem, na błoniach przy Kazimierzu. Województwo krakowskie w herbie miało orła białego w złotej koronie na czerwonym polu, ze złotą pręgą na skrzydłach.

Ziemia krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, a gleba proszowicka równała się nadgoplańskiej i podolskiej. 

W okolicy Bolesławia powstały trzy sztolnie odwadniające: od pn. Czajowska (zwana też Leśną, od 1873 - Bolesławską), Ostowicka (Centauryjska) i Starczynowska (Czartorujska, Królewska). Na zach. i pd. od Bolesławia znajdowała się duża ilość osad górniczych i kopalń, spośród których wiele już nie istnieje.

Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie stanowiły oddzielne dwa powiaty, które sejmikowały w Zatorze i obierały dwóch posłów na sejm i jednego deputata na trybunał. W Księstwach było starostwo grodowe w Oświęcimiu i niegrodowe: zatorskie, berwaldzkie i inne. Obydwa Księstwa obejmowały 160 miast i wsi. Herb Księstwa Oświęcimskiego przedstawiał orła białego na błękitnym polu z literą "O" na piersiach. Herb Księstwa Zatorskiego różnił się od herbu Księstwa Oświęcimskiego jedynie tym, że na piersiach orła widniała litera "Z".

Fala lokalnych rozruchów chłopskich objęło m.in. ówczesne województwo sieradzkie.

Zapotrzebowanie na narzędzia spowodował wzrost popytu na surowce. Zwiększający się popyt prowadził do rozbudowy górnictwa, hutnictwa (kuźnic) i innych gałęzi przemysłu. Zakłady najczęściej budowano nad wodami (np. w Krakowie nad Rudawą) w celu wyzyskania sił przyrody. Wzrosło wydobycie żelaza i przeróbka rudy szczególnie w powiecie lelowskim oraz okolicach Częstochowy i Olkusza. Zwłaszcza w zakładach, które posługiwały się narzędziami mechanicznymi (np. do poruszania miechów i młotów kuźniczych za pomocą siły wody) rozwinęła się produkcja kos, sierpów, kotłów, pługów, noży itp. narzędzi rolniczych. Rozwój hutnictwa żelaznego, stosującego węgiel drzewny, był tak duży, że doprowadził do zniszczenia drzewostanu. Liczne nazwy miejscowości: Huta, Hutka, Hucisko pozostały jako niezatarty ślad istnienia w tych miejscowościach rozmaitego rodzaju hut. Rozwijały się kamieniołomy czarnego marmuru w Dębniku w związku z rozwojem wspaniałego budownictwa. Proces odwadniania kopalń i ochrony szybów przed zalewem usprawnił przedstawiciel patrycjatu krakowskiego - Jan Turzo (czyt. tur-zo), który ponadto odkrył sposób oddzielania rudy miedzi od srebra za pomocą ołowiu. Turzo założył w Mogile (na terenie obecnej Nowej Huty) hutę-manufakturę, która oprócz polskiej rudy przerabiała również i rudę słowacką.

Wzrasta znaczenie jarmarków urządzanych 1-2 razy do roku. Jarmarki trwały niekiedy kilka tygodni i stawały się zjazdami kupieckimi. Szczególną sławą cieszył się jarmark w Krakowie.

Rozkwit gospodarczy miast doprowadził do bogacenia się patrycjatu, a z drugiej strony do wzrostu liczby biedoty miejskiej. Władzę w mieście sprawował nadal patrycjat powiązany zarówno z władzą państwową i klasą panującą (np. krakowscy Bonerowie), jak i z zagranicznymi wielkimi domami kupieckimi i bankierskimi. Przeciwko rządom patrycjatu ostro występowały cechy. Pospólstwo miasta Krakowa toczyło walkę przede wszystkim o kontrolę wydatków i dochodów oraz o sprawiedliwy wymiar podatków.

Początkowo kierowniczą rolę w reformacji polskiej odgrywała Wielkopolska. Z czasem powstał nowy, bardzo silny ośrodek ruchu reformacyjnego w Krakowie skupiony wokół Akademii Krakowskiej. Reformacja zyskała tu zwolenników wśród zamożnego mieszczaństwa trudniącego się nakładem i manufakturą. Z ośrodka krakowskiego wyszli z czasem wybitni przywódcy radykalnego ruchu reformacyjnego. Krakowskie drukarnie wydawały pierwsze druki różnowiercze w Polsce. Na skutek prześladowań przywódcy różnowierców musieli opuścić Kraków. Oparcie znaleźli na Kielecczyźnie, gdzie najbardziej prężny ośrodek powstał w Pińczowie - własności Mikołaja Oleśnickiego. Tu publicznie usunięto z kościołów obrazy i relikwie oraz skasowano odprawianie mszy. Tam też powstała pierwsza szkoła różnowiercza.

W zamku Lipowiec więziono m.in. Franciszka Stankara, profesora Akademii Krakowskiej, zwolennika zwinglianizmu

Bieniec oraz sąsiednie ówczesne miasto Kamion wraz z całym starostwem wieluńskim znajdował się w posiadaniu królowej Bony, a nieco później stał się własnością Izabeli Jagiellonki, siostry króla Zygmunta Augusta. W Bieńcu królowa Bona posiadała okazały dwór i obszerny ogród założony w stylu włoskim.

Bonerowie otrzymali od Zygmunta Starego starostwo rabsztyńskie i zakupili Smoleń oraz Bydlin. Przebudowa zamku w Bydlinie na kościół św. Krzyża

początek XVI w. - wiele terenów znajduje się w posiadaniu bogatych rodów Bonerów, Szembeków, Morsztynów. Akademia Krakowska kształci Mikołaja Kopernika. .

1 połowa XVI w. - rzemieślnicy krakowscy (cieśla i kowal) zastosowali nowy sposób odwadniania kopalń olkuskich za pomocą jednego tylko koła poruszanego przez 12 koni, zamiast dotychczasowych dwóch kół poruszanych przez 48 koni.

Rozwój przemysłu doprowadził do dalszej jego specjalizacji.

1501-1506 - po śmierci Jana Olbrachta królem Polski zostaje jego brat, wielki książę litewski Aleksander. Jego rządy cechowało rozprężenie i przewaga magnacka w rządach. Skarb państwa opustoszał bowiem możni zagarnęli dobra królewskie.

1502 ? - z inicjatywy Zygmunta I do Krakowa przybył Franciszek Florentczyk, który rozpoczął przebudowę królewskiego zamku na Wawelu i wykonał m.in. architektoniczne obramienie nagrobka Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej. Po jego śmierci przebudowę zamku kontynuował B. Berecci.

1506-1548 - po śmierci Aleksandra na tron Polski i Litwy wybrano Zygmunta I Starego, brata Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier.

1519-33 - B. Berecci podczas przebudowy zamku wawelskiego wybudowała kaplicę grobową przy katedrze (Kaplica Zygmuntowska), która obecnie stanowi najpiękniejszy symbol polskiego renesansu.

1524 - krakowski kupiec Paweł Kaufman, dzięki przywilejowi Zygmunta Starego (tzw. serwitoriat, na mocy którego jako dostawca dworu królewskiego był wyłączony spod działania ustawodawstwa miejskiego) założył w Starczynowie pod Olkuszem manufakturę, która produkowała igły, noże, miecze, drut, blachę mosiężną i miedzianą.

10 kwietnia 1525 - na Rynku krakowskim książę Prus Albrecht Hohenzollern (margrabia brandenburski i siostrzeniec króla Zygmunta I) i trzej jego bracia, jako ewentualni następcy złożyli królowi polskiemu hołd znany później jako Hołd Pruski. Zgodnie z nim państwo zakonne przekształciło się w świeckie lenno polskie pod nazwą Prusy Książęce.

1530 - w nieznanych okolicznościach Bydlin traci prawa miejskie

1536 - ukończono przebudowę średniowiecznego zamku na Wawelu w renesansową rezydencję królewską z okazałym arkadowym dziedzińcem. Budowla ta stała się wzorem do naśladownictwa przez budowniczych w całym kraju. Powstawały wówczas renesansowe domy mieszczańskie w Krakowie oraz przebudowano gotyckie warownie (m.in. w Siewierzu i Podzamczu koło Ogrodzieńca). W okresie rozwoju renesansu nastąpiło w architekturze zjawisko krystalizacji attyki. Po raz pierwszy wykorzystanie pełnych attyk zastosował G. M. Padovano podczas budowy Sukiennic w Krakowie.

1538-1604 - Józef Britius rozpoczyna budowę kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie

1538 - ukazuje się uchwała sejmowa odbierała mieszczanom i plebejuszom prawo kupowania i posiadania dóbr dziedzicznych ziemskich. Dobra, które posiadali, mieli w okresie czterech lat sprzedać pod groźbą ich utraty. Wyjątek zrobiono tylko dla patrycjatu Krakowa i większych miast.

2 połowa XVI w. - na Wawelu w Krakowie powstają kolejne kaplice: Padniewskich i Zebrzydowskich zaś miasto bogaci się o nową renesansową bóżnicę.

1564 - księstwa Zatorskie i Oświęcimskie zostały urzędownie wcielone do Korony przez Zygmunta Augusta

Zamek w Będzinie był częściowo opuszczony i zrujnowany

1565 - w Krakowie istnieje już 40 cechów.

po 1569 - po Unii Lubelskiej prowincja Małopolska składała się z 11 województw, 3 księstw i 3 ziem. Były to m.in. województwo krakowskie wraz z trzema księstwami: Oświęcimskim, Zatorskim i Siewierskim. W Senacie Rzeczypospolitej zasiadało dwóch arcybiskupów i trzynastu biskupów, gdzie biskup krakowski szedł zaraz po arcybiskupach gnieźnieńskim i lwowskim.

około 1570 - przebudowa kolejnej wielkiej gotyckiej warowni w renesansową rezydencję w Tęczynie

1570 (lub 1571) - kościół w Bydlinie powstały z przebudowy zamku zamieniono na zbór ariański z inicjatywy Jana Firleja

1575-85 - Santi Gucci, włoski architekt projektuje i realizuje założenie pałacowo-ogrodowe w Książu Małym będące jednym z pierwszych i najpiękniejszych przykładów manieryzmu w Polsce.

1580 - przebudowa zamku w Pieskowej Skale na wzór zamku królewskiego w Krakowie (arkadowy dziedziniec)

1581 - konstytucja sejmowa orzekająca m.in., że sejmiki Księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego powinny być zwoływane na trzy dni przed terminem sejmiku generalnego proszowickiego województwa krakowskiego.

1583 - Stefan Batory wprowadził zakon Jezuitów do kościoła św. Barbary w Krakowie.

1587 - zamek w Bobolicach został zdobyty przez arcyksięcia Maksymiliana, wkrótce jednak został odbity przez wojska Zamoyskiego

1594 - Mikołaj Firlej odrestaurował zbór ariański w Bydlinie i oddał go chrześcijanom. On to również nadał mu wezwanie Św. Krzyża

k. XVI-1 poł. XVII w. - zamek w Bydlinie był własnością Firlejów