Wiek XIX

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: niedziela, 11 czerwiec 2017

XIX w. - po włókiennictwie najbardziej rozwinęło się górnictwo. Poza Górnym Śląskiem, który był głównym rejonem produkcji węgla, poważniejsze ilości tego surowca wydobywano w południowo-zachodniej części Królestwa w rejonie Sosnowca i Dąbrowy Górniczej. Produkcja tego regionu była kilkakrotnie niższa od produkcji górnośląskiej, a i tempo wzrostu było tu mniejsze. Pewne nieznaczne ilości węgla wydobywano również w graniczących ze Śląskiem częściach zaboru austriackiego m.in. w Galicji Zachodniej. Wolniejszy wzrost produkcji węgla w Królestwie Polskim spowodowane było głównie wykupywaniem tu uprawnień górniczych przez kapitał niemiecki w celu zabezpieczenia swoich kopalń górnośląskich przed ewentualną konkurencją.

Przemysł włókienniczy w Królestwie Polskim

Rok

Liczba zakładów

Liczba robotników

Wartość produkcji w tys. rubli

1850

80

31.400

5.238

1864

213

25.800

10.771

1887

650

47.441

75.900

1901

622

121.481

207.663

 

Koncentracja kapitału w przemyśle włókienniczym Królestwa Polskiego
Rok Liczba fabryk Liczba robotników Wartość produkcji w tys. rubli
Przemysł bawełniany
1870 393 13.605 10.223
1884 240 22.858 41.075
1897 113 43.644 93.193
Przemysł włókienniczy
1870 267 5.605 5.967
1884 362 15.965 29.356
1897 631 43.880 118.500
Przemysł lniany
1870 21 2.435 1.252
1884 19 7.810 3.743
1897 8 9.800 9.643

 

Koncentracja przemysłu węglowego w Królestwie Polskim
Rok Liczba kopalń Liczba robotników Wartość produkcji w tys. rubli
1874 20 3.838 ok. 1.000
1884 28 7.585 ok. 4.000
1887 20 13.283 12.970

Drugim wyjściowym dla przemysłu artykułem była obok węgla surówka żelaza. Huty, rzecz jasna, ulokowane były jak najbliżej kopalń węgla, tzn. na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim.

 

Produkcja żelaza i stali w Królestwie Polskim (w tonach)
Rok Surówka Żelazo Stal
1870 27.158 12.482 -
1885 40.409 68.747 40.065
1895 189.779 61.540 153.431
1899 307.893 54.889 232.054

 

W omawianym okresie rozwija się przede wszystkim Zagłębie Dąbrowskie z miastami: Dąbrową Górniczą, Sosnowcem, Będzinem, Zawierciem, Częstochową, oparte na lokalnych złożach węgla kamiennego. Również połączenie kolejowe Zagłębia Dąbrowskiego tak z surowcowym Górnym Śląskiem skąd przywożono brakujące zasoby węgla, jak i z chłonnymi rynkami wschodnimi sprzyjało w dużym stopniu jego rozwojowi.

Przemysł ciężki Zagłębia Dąbrowskiego zakładany był przede wszystkim przez kapitał obcy, początkowo głównie niemiecki, junkierski, górnośląski. Niemcy lokując się tu w okresie protekcyjnej polityki cesarstwa rosyjskiego liczyli na możliwość uniknięcia w ten sposób obciążeń celnych przy produkcji na wschodnie rynki. Wobec nacisków kapitału zagranicznego inwestującego w Rosji rząd rosyjski objął wwożone surowce wysokimi cłami. W tej sytuacji przemysł Zagłębia Dąbrowskiego stanął wobec alternatywy albo sprowadzać rudę żelazną z Krzywego Rogu w Rosji, albo też przenieść swe zakłady do południoworosyjskich okręgów przemysłowych. W praktyce i jedno i drugie miało w praktyce miejsce, co zahamowało tempo wzrostu przemysłu ciężkiego w Kongresówce.

 

Przemysł metalowy w Królestwie Polskim
Rok Liczba fabryk Liczba robotników Wartość produkcji w tys. rubli
1870 97 3.151 2.800
1880 181 7.510 9.352
1897 495 24.427 72.683

pocz. XIX w. -dzięki odkryciu sposobu wytopu cynku z galmanu ponownie ożywia się górnictwo cynku i ołowiu na tym terenie

1 poł. XIX w. - budowa oficyny pałacowej w Aleksandrowicach

7 i 9 lipca 1807 - w Tylży został odpisany przez Napoleona traktat z Rosją i Prusami, który m.in. ustanawiał Księstwo Warszawskie pod panowaniem elektora saskiego. Początkowo księstwo to utworzono z II i III zaboru pruskiego z wyjątkiem części wschodniej, m.in. Ziemie od Wielunia po Siewierz i Zawiercie zostały włączone do Księstwa.

październik 1809 - pokój w Schönbrunn zawarty pomiędzy Napoleonem I i Austrią oddawał Austrii posiadłości galicyjskie na prawym brzegu Wisły. Kraj na lewym brzegu tej rzeki do rzeki Pilicy i na prawym brzegu górnej Wisły pomiędzy Wisłą a Bugiem przyłączył Napoleon do Księstwa Warszawskiego. Kraków na mocy tego pokoju został ogłoszony wolnym miastem handlowym. Dąbrowa Górnicza i Olkusz zostają włączone do Galicji. Z kraju przyłączonego od Austrii do Księstwa utworzono nowe departamenty: Siedlecki, Lubelski, Radomski i Krakowski (bez miasta Krakowa).

Po utworzeniu Królestwa Kongresowego i Wolnego Miasta Krakowa, diecezja krakowska podzielona została na dwa biskupstwa: sandomierskie i krakowskie. To ostatnie obejmowało województwo krakowskie w Kongresówce (czyli później gubernię kielecką) i Wolne Miasto Kraków z jego okręgiem.

1814 - między Tłukienką a Ujkowem Starym powstaje kopalnia cynku i ołowiu "Ulisses"

3 marca 1815 - podczas Kongresu Wiedeńskiego zaborcy podpisali traktaty ustanawiające Królestwo Polskie, tzw. "kongresowe" (lub inaczej Kongresówka) w połączeniu z cesarstwem rosyjskim. Kraków na mocy dodatkowego traktatu został wolnym miastem pod protektoratem trzech mocarstw rozbiorowych i wraz z okręgiem na lewym brzegu Wisły (obejmującym około 20 mil kwadratowych) przybrał miano Rzeczypospolitej Krakowskiej, w skład której weszła południowa część Jury po linię Szczakowa - Nowa Góra - Zabierzów. W Królestwie ustanowiono 8 województw w tym: krakowskie z zarządem w Kielcach i kaliskie z siedzibą w Kaliszu. Zniesieniu uległo opactwo Benedyktynów w Tyńcu, które dostało się pod panowanie Austrii.

1819 - kasata zakonu Cystersów w Królestwie Polskim. Zakon ten utrzymał jedynie dwa męskie klasztory w Galicji w Mogile i Szczyrzycu.

lata 20-te XIX w. - minister skarbu Drucki-Lubecki przeznaczył znaczne kapitały w rządowy przemysł ciężki rozlokowany m.in. w Zagłębiu Dąbrowskim. Mimo ogromnych inwestycji Banku Polskiego (m.in. Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej) przemysł ten pozostał mało wydajny

1823 - na pn.-zach. od Starczynowa powstaje kopalnia cynku i ołowiu "Jerzy" 

1834 - odbudowa zamku w Będzinie wg projektu F. M. Lanciego z inicjatywy Banku Polskiego

lata 40-te XIX w. - Wiosna Ludów przyniosła bujny, choć przejściowy rozkwit prasy w Krakowie. W owym czasie ukazują się m.in. "Jutrzenka", "Dziennik Polityczny", "Czas".

7 marca 1837 - w związku ze zmianami administracyjnymi z 8 dotychczasowych województw utworzono 5 guberni w tym: Warszawską i Radomską.

1845 - budowa kościoła w Borownie, prawdopodobnie jako co najmniej czwartego z kolei w tym miejscu

1846 - rewolucja krakowska - oddziały austriackie opuszczają Kraków, a powstańcy tworzą Rząd Narodowy, który wydał manifest o uwłaszczeniu chłopów i zniesieniu stanów. Po stłumieniu rewolucji Rzeczpospolitą Krakowską wcielono do Austrii pod nazwą Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Na fali rewolucji w Galicji wybuchło powstanie chłopskie. W ciągu kilku dni chłopi rozgromili kilkaset dworków szlacheckich.

Ostateczne opuszczenie przez mieszkańców zamku Lipowiec

Budowa kolei warszawsko-wiedeńskiej przebiegającej w granicach Jury. Istnienie nowej formy transportu spowodowało nagłe ożywienie gospodarcze regionu oraz napływ ludności do miast w celach zarobkowych. 

26 kwiecień 1848 - dowództwo austriackie zbombardowało Kraków

po 1849 - zamek w Będzinie ponownie zostaje zrujnowany

1850 - pożar Krakowa niszczy m.in. starożytną i bogatą bibliotekę dominikańską.

2 połowa XIX w. - produkcja cynku i wydobycie soli w Wieliczce i Bochni odgrywa całkiem drugorzędną rolę w rozwoju przemysłu. W Galicji przemysł rozwijał znacznie wolniej i słabiej niż w innych zaborach, przy czym jedynie w Krakowie i okolicach skupiona była większość zakładów przemysłowych w zaborze austriackim.

Alwernię określano jako miasteczko

Rozbudowa kaplicy cmentarnej w Bydlinie

lata 60-te XIX w. - krakowscy konserwatyści założyli stronnictwo stańczyków. Ich przywódcami byli: Józef Szujski, wybitny historyk, jeden z filarów tzw. szkoły krakowskiej, hr Stanisław Tarnowski, historyk literatury: publicysta, ultramontanin Paweł Popiel, historyk Walerian Kalinka. Organami prasowymi stańczyków był krakowski dziennik "Czas" i miesięcznik "Przegląd Polski".

1860 - budowa murowanej kapliczki na rynku w Alwerni

1863 - podczas powstania styczniowego stoczono na terenach Wyżyny Krakowskiej kilka dużych bitew m.in.: pod Skałą, Pieskową Skałą, Krzykawką, Jaworznikiem, w Glanowie, Imbramowicach, Kuźnicy Masłońskiej k. Łaz (22 marzec 1863), Golczowicach, Mrzygłodzie, Żarkami i Janowie oraz koło Kruszyny, Wąsoczy i Wielunia na północy Jury. Aktywnością wyróżnił się oddział powstańczy dowodzony przez Apolinarego Kurowskiego działający w okolicach Ojcowa, który ostatecznie uległ 17 lutego pod Miechowem. Pod Skałą po stronie polskiej walczył i zginął Ukrainiec Andrij Potriebnia, natomiast pod Krzykawką 5 maja 1863 Włoch Francesco Nullo.

Na zamku Lipowiec podczas powstania styczniowego chronił się oddział generała Mariana Langiewicza

1864 - rozpoczyna się proces tworzenia skupisk robotniczych, co zaowocowało rozwojem ruchu robotniczego m.in. w Sosnowcu. Klasztor w Aleksandrówce koło Św. Anny przestaje być własnością Bernardynów

28 (lub 8) października 1864 - ukazem z tego dnia zniesiono większość klasztorów Augustianów w Królestwie Polskim, a z klasztoru znajdującego się w Wieluniu utworzono jedyny jedyny klasztor etatowy. Prawdopodobnie tym samym ukazem nastąpiła również kasata (1864) klasztorów Franciszkanów w Królestwie Polskim z pozostawieniem jednego klasztoru w Kaliszu. W tym samym roku przestają istnieć ostatnie klasztory Bernardynów.

po 1864 - zaobserwować można było rozwój przemysłu na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wówczas to na znaczeniu zyskują Częstochowa, Myszków, Zawiercie, Olkusz, Klucze, Jaroszowiec.

1865 - przeciętna wydajność górnika w kopalniach rudy żelaznej w Kongresówce wynosiła 1650 pudów.

Budowa w Bydlinie nowego kościoła parafialnego św. Małgorzaty na miejscu (może obok?) starszego, drewnianego

1867 - kolejne zmiany administracyjne w Królestwie Polskim dzielą kraj na 10 guberni. M. in. z guberni warszawskiej utworzono gubernie: warszawską, piotrkowską i kaliską, zaś z guberni radomskiej: radomską i kielecką.

1869 - w Krakowie ukazuje się programowe wystąpienie grupy stańczyków tzw. "Teka Stańczyka", reakcyjna satyra polityczna na powstańczą ideologię. Stańczycy są założycielami krakowskiej szkoły klasycznej, która dowodziła, że przyczyn upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej szukać należy wyłącznie w jej ustroju, w nadużyciu wolności przez szlachtę i w braku silnej władzy monarchicznej.

1870 - Brzeźnica straciła prawa miejskie

1871-73 - założenie Akademii Umiejętności w Krakowie

1873-81 - badania naukowe oraz znaleziska kości mamuta i innych zwierząt jaskiniowych z okresu zlodowaceń w okolicach Białego Kościoła oraz śladów człowieka z górnego paleolitu w Jaskini Mamutowej

koniec XIX w. - rozwija działalność Bank Handlowy w Warszawie, który m.in. finansował i organizował Kolej Warszawsko-Wiedeńską i przejął wielkie Zakłady Kramatorskie założone na południu Rosji przez sosnowiecką fabrykę Fitzner i Gamper.

1877-1890 - nasila się napływ obcych kapitałów szukających wyższej stopy zysku w Królestwie Polskim. Kapitały francuskie i włoskie przenikają do hutnictwa i metalurgii (Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej) i francuskie do kopalń węgla (Dąbrowskie Kopalnie Węgla, Sosnowieckie Towarzystwo Kopalń Węgla).

1877 - budowa kościoła św. Mikołaja w Białym Kościele

po 1878 - w związku z rozbudową sieci kolejowej, nastąpił gwałtowny rozwój stalowni w Zagłębiu Dąbrowskim. Największe przedsiębiorstwa zaczęły przekształcać się w spółki akcyjne, do których przenikał coraz bardziej kapitał niemiecki i francuski.

1879 - po krótkim pobycie we Lwowie Ludwik Waryński przenosi się do Krakowa, gdzie tworzy pierwszą robotniczą organizację, zlikwidowaną już po kilku miesiącach. Odbyły się aresztowania, które doprowadziły po rocznym śledztwie do głośnego procesu krakowskiego.

Ks. Stanisław Stojałowski, związany z początkami ruchu ludowego w Galicji, zwołuje pierwszy wielki wiec chłopski w Krakowie. Uchwałą wiecu powołane zostaje do życia pismo "Gospodarz Wiejski", które upada po dwóch latach istnienia.

Dobra bolesławskie stały się własnością Towarzystwa Akcyjnego Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich, bazującego na kapitałach obcych.

l. 80-te XIX w. - dawny klasztor Bernardynów w Aleksandrówce koło Św. Anny zostaje przejęty przez Dominikanki

1880 - w Krakowie odbywa się proces przeciwko Ludwikowi Waryńskiemu (tzw. proces krakowski). Na ławie oskarżonych zasiadło 35 osób. Proces krakowski mimo wysiłku austriackich władz sądowych i współdziałających z nimi żandarmów carskich stał się kuźnią oddziaływania socjalistów. Waryński na sądzie wyłożył zasady socjalizmu, co uważa się za pierwszy taki przypadek na terenie Krakowa. Miesięczny przewód sądowy zakończył się wyrokiem uniewinniającym, jeśli nie liczyć drobnych kar za przewinienia administracyjne. Mimo tego Waryński zostaje wydalony z granic Austro-Węgier i jako "obcokrajowiec" wyjeżdża do Szwajcarii.

1882 - w wyniku parcelacji ruiny zamku w Bobolicach otrzymała chłopska rodzina Baryłów

po 1 września 1882 - partia socjalistyczna "Proletariat" rozbudowuje swoją organizację w Częstochowie obok Warszawy, Łodzi, Zgierza, Białegostoku i Radomia.

1885-1901 - przebudowa kościoła w Borownie

po 1889 - okręg sosnowiecki, warszawski i łódzki zostają ogarnięci siecią kas oporu przez Związek Robotników Polskich. ZRP kierował coraz liczniejszymi strajkami, takimi jak wielki strajk górników w kopalni "Niwka" w Zagłębiu Dąbrowskim , w którym udział wzięło około 2 tys. osób.

1891-93 - przebudowa kościoła parafialnego w Babicach

1892-1905 - budowa neogotyckiego kościoła św. Michała i Macierzyństwa NMP w Bolesławiu

1893-96 - w Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu i Zawierciu (obok Warszawy, Łodzi, Żyrardowa, Białegostoku, Starachowic i Radomia) Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) miała mocne punkty oparcia

1894 - strajk w Zawierciu

Postawienie pomnika na cześć Tadeusza Kościuszki w Bosutowie

1896 - strajki w Krakowie.

W związku z rozwojem przemysłu powstaje Okręg Przemysłowy Częstochowsko-Będziński (już wówczas w Będzinie istniało 40 pieców pudlingowych, 13 pieców zgrzewnych, 11 pieców hartowniczych i młotów parowych, 6 młotów wodnych i 16 walcarek). W związku z tak znacznym rozwojem nastąpił gwałtowny wyrąb lasów w okolicy rozwoju przemysłu.

1897 - w czasie strajku w Hucie Bankowej w wyniku masakry urządzonej przez władze carskie zginęło 5 a rannych było wielu robotników.

1898 - Sosnowieckie towarzystwo akcyjne posiadało 29 pól kopalnych, w tym zaledwie 3 w eksploatacji, co uplasowało je na pierwszym miejscu w Królestwie Polskim

1899 - strajk w Częstochowie

Wydajność górnika w kopalniach rudy żelaznej w Kongresówce wynosił 5370 pudów.

strajk powszechny w Warszawie rozlewa się szeroką falą na prowincję ogarniając Łódź, Pabianice, Częstochowę i Zagłębie Dąbrowskie.

koniec XIX w. - ruiny zamku w Bobolicach stają się własnością okolicznych chłopów

Na stokach góry zamkowej w Bydlinie istniała kopalnia galeny

przełom XIX i XX w. - na ziemiach polskich przejawia się objaw kartelizacji. Cały przemysł Górnego Śląska wraz z kopalniami Zagłębia Dąbrowskiego włączony był do wielkich karteli niemieckich. 

Przebudowa budynku klasztornego w Alwerni

Budowa kaplicy przy klasztorze w Aleksandrówce koło Św. Anny