Epoka brązu /ok. 1.650 - 650 lat p.n.e./

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: niedziela, 11 czerwiec 2017

1.650 - 650 lat. p.n.e. - W początkowej fazie epoki brązu oprócz wyrobów brązowych występowały u nas również wyroby ze złota oraz mosiądzu. Na początku epoki tereny Jury Krakowsko-Częstochowskiej zamieszkiwały grupy kultury ceramiki sznurowej, która wyodrębniła się jeszcze w epoce kamienia (neolit). Od około 1700 r. p.n.e. do 1650 r. p.n.e., czyli w fazie przejściowej z pomiędzy epokami, w południowej części Wyżyny (mniej więcej od linii Zawiercie-Szczekociny na południe) wykształciła się z tej kultury tzw. grupa mierzanowicka, która to wykazała się większym postępem od pozostałych grup kultury ceramiki sznurowej.

Naukowcy słusznie zauważają, że we wczesnej fazie tej epoki w Polsce ma miejsce budowanie pierwszych grodów, czego przykładem jest częściowo przebadany w Iwanowicach gród założony w dolinie Dłubni na stoku wzgórza być może, że nawet w latach 1850-1600 p.n.e. W grodzie tym stwierdzono m.in. obecność fos i ślady palisady. W tej obronnej osadzie mierzanowickiej natrafiono również na szczątki domostw.

Ważne dla archeologii odkrycie dokonał J. Machnik w 1974 r. w Iwanowicach, gdzie dzięki przebadaniu układu stratygraficznego spostrzegł, że rów i jamy mierzanowickie były wcięte w obiekty podgrupy Chłopice-Veselé. Jedną z jam tej podgrupy udało się datować metodą C14 na lata około 1850 p.n.e. Również na tym stanowisku odkryto fragmenty naczyń grupy Nyirseg (należącej do kręgu kultury Vucedol), wskazujące na kontakty z Węgrami lub Słowacją.

W podgrupie iwanowicko-brzezińskiej (grupy mierzanowickiej) wyraźne jest oddziaływanie podłoża kultury badeńskiej (ceramiki promienistej).

Kult słońca, wychów zwierząt, krzemieniarstwo, metalurgia, obróbka rogu i kości oraz garncarstwo to podstawowe zajęcia ludów żyjących w epoce brązu. Wytwórczość metalurgiczna miała znaczenie uboczne, a większość wyrobów metalowych pochodziła z importu. Naczynia z gliny wyrabiano ręcznie.

Z samego schyłku I okresu epoki brązu znamy sporadyczne zabytki kultury madziarowskiej zwanej tak od miasta Mad'arovce pod Krupiną w południowej Słowacji. Odkryto je m.in. w Krakowie-Nowej Hucie-Pleszowie i w Wyciążach pod Krakowem, co świadczy, że jej przedstawiciele przeniknęli z macierzystego swego obszaru na terenie Słowacji do Małopolski. Duży wpływ na rozwój tej kultury miały kontakty ze środowiskiem wschodniośródziemnomorskim (egejskim).

W II okresie epoki brązu pojawiły się na omawianym terenie dwie nowe kultury: kleszczewsko-masłowska (przedłużycka) i trzciniecka, które to w formie zmieszanej występowały na terenach na północny-zachód od Częstochowy od rzeki Prosny aż po linię Warty. Ludy z kultury kleszczewsko-masłowskiej zajmowały się głównie wychowem zwierząt domowych, metalurgią, produkcją narzędzi, broni oraz ozdób. W kulturze tej zauważa się również stosowanie symboli władzy (np. diademów). Naczynia przeważnie lepiono ręcznie. Narzędzia w dalszym ciągu wyrabiano również z kamienia. Jako broni używano: mieczy, sztyletów, grotów, oszczepów oraz czekanów z brązu. Zabytki kultury przedłużyckiej odkryto w cmentarzyskach: w Patrzykowie nad Wartą z 900 lat p.n.e. i Załęczu Wielkim z 42 grobami popielnicowymi.

Plemiona kultury trzcinieckiej w zakresie metalurgii wykazywały mniej aktywności aniżeli ugrupowania kleszczewsko-masłowskie. W kulturze tej oprócz wychowu zwierząt domowych i rolnictwa uprawiano również zbieractwo i myślistwo. Kamień dosyć często służył do wyrobu narzędzi i broni. Drewno było wykorzystywane do budowy i ogrzewania domostw, do budowy komór grobowych oraz do wyrobu narzędzi i naczyń. Nadal jako materiał wykorzystywano kości, róg i skóry. Ozdoby wykonywano z brązu i złota. Do stanowisk tej kultury odkrytych na Jurze zaliczyć należy znaleziska z Toporowic, Bobrownik (na nadbrzeżnych wydmach istniały tu dwie osady) i Ogrobli na Wyżynie Wieluńskiej oraz na Babiej Górze w Iwanowicach.

1200-1000 r. p.n.e. - III okres epoki brązu

1000-800 r. p.n.e. - IV okres epoki brązu. Na południowo-wschodnich terenach prasłowiańskich penetracja ludów z południa Europy na tereny polskie nastąpiła ze strony plemion pratrackich. Ich materialnym przejawem są m.in. znaleziska kultury Gava (czy Gava-Holihrady) znane z okolic Krakowa.

800-650 r. p.n.e. - w V okresie epoki brązu i początkach okresu halsztackiego (około 650-500 r. p.n.e.) następuje infiltracja ludnościowa z Południa plemion "iliryjskich". Dowodem na to mają być elementy znalezione w cmentarzysku szkieletowo-ciałopalnym w Częstochowie-Rakowie, uznanym obecnie za jedno z największych i najcenniejszych odkryć archeologicznych w Polsce.

Osadnictwo skupiało się wokół zbiorników wodnych w miejscach z natury obronnych. Najsłynniejszym obecnie grodziskiem "łużyczan" jest Biskupin, jednak w owym czasie nie istniał żaden model grodu wg jakiego były one budowane. U schyłku epoki brązu obok grodzisk dużych (do 75 tys. m2) budowano również grody średniej wielkości i bardzo małe. Do tych ostatnich o powierzchni 4-19 tys. m2 zaliczyć należy z całą pewnością grodzisko odkryte w Tyńcu.

700-600 r. p.n.e. - Cmentarzysko w Przeczycach. Znaleziska z tego cmentarzyska potwierdzają przypuszczenia archeologów o znajomości instrumentów muzycznych przez ludy "łużyckie" m.in. narzędzi dętych i perkusyjnych (a wśród nich grzechotek). Na tym stanowisku w pochówku nr 89 przypisywanym szamanowi (starcowi w wieku około 60 lat) znaleziono kościany instrument muzyczny, składający się z 9 części. Były one rozrzucone w grobie dlatego trudno dziś powiedzieć, czy kiedyś stanowiły one części składowe jednego prymitywnego instrumentu zwanego skuducze, czy bardziej rozwiniętego w rodzaju fletu Pana, tj. tzw. multanek (Szydłowska E., Kamiński W., 1965, s. 131 n.). W drugim przypadku mielibyśmy do czynienia z analogicznym instrumentem jaki znany był w świecie śródziemnomorskim. Możliwe, że z tego właśnie środowiska przejęli go "łużyczanie". Liczne znajdowane grzechotki (m.in. w Dankowicach pod Kłobuckiem) wskazują na to, że musiały one mieć szerokie zastosowanie w muzyce.

Na wzgórzu zamkowym w Będzinie istniała wówczas osada łużycka

około 650 r. p.n.e. - u schyłku epoki brązu ludność "łużycka" zapoznała się z nowym metalem tj. żelazem, przy czym w Polsce południowo-zachodniej nie był to znikomy udział w wytwórczości wyrobów metalowych. W znaleziskach w Częstochowie-Rakowie wyroby żelazne stanowiły 26% ogółu wykopalisk metalowych z okresu Hallstatt C. W grupie górnośląsko-małopolskiej kultury "łużyckiej" spotyka się ozdoby z ołowiu. Na przykład na cmentarzysku w Kwaczale koło Chrzanowa odkryto 14 wisiorków z guzkiem z tego surowca, stanowiących część naszyjnika (Szydłowska E., 1982, s. 135). Trudno powiedzieć, czy do produkcji tych ozdób uzyskiwano surowiec z rodzimych złóż ołowiu, znajdujących się m.in. w okolicy Olkusza.