Wody

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: piątek, 09 czerwiec 2017

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska oraz sąsiadująca od wschodu Wyżyna Miechowska stanowią tą samą jednostkę hydrograficzną. Z obszaru tego promieniście spływają rzeki we wszystkich kierunkach. Przechodzi tu również dział wodny między dorzeczami Wisły i Odry, który wyznacza linia biegnąca mniej więcej następująco: wzgórza między Siewierzem, Myszkowem a Zawierciem, wzgórza między Kromołowem, a Bzowem, Celiny koło Karlina, Góra Żerkowska, Skarżyce, Rzędkowice, Mirów i Bobolice, Niegowa, Góry Gorzkowskie. W Zawierciu odległość między Wartą (dopływ Odry) a Czarną Przemszą (dopływ Wisły) w najwęższym miejscu wynosi zaledwie 400 m. 

Od południa granicę Wyżyny Krakowskiej wyznacza linia rzeki Wisły - najdłuższej rzeki Polski, która jest jedyną żeglowną rzeką na omawianym terenie.

Najważniejszą rzeką Jury jest Warta będąca najbardziej znaczącym prawym dopływem Odry i jednocześnie najdłuższą rzeką płynącą na terenie Wyżyny. Warta ma długość 808 km, a powierzchnię dorzecza 53.709,7 km2. Rzeka ta bierze swój początek właśnie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej z dwóch wywierzyskowych źródeł w Kromołowie (obecnej dzielnicy Zawiercia) na wysokości 384 m n.p.m. i płynie na północ w kierunku Częstochowy. Odcinek od źródeł do stawu przy Hucie "Zawiercie" jest stosunkowo czystym, wąskim strumykiem o piaszczystym dnie pokrytym niewielką warstewką mułu. Dalej ścieki przemysłowe i miejskie z miasta nieco zanieczyszczają rzekę, której czystość mimo to zdecydowanie poprawiła się w ostatnich latach. Za Zawierciem szerokość doliny rzeki i zasięg zalewowy jej wód ulegają znacznemu poszerzeniu. Wody zalewowe pokrywają przyległe łąki, które na odcinku do Kręciwilka są stale podmokłe. Szerokość zalewu na tym odcinku wynosi około 50 do 200 m. Średni spadek rzeki od źródeł do wspomnianej miejscowości wynosi około 5%, natomiast wodowskaz w Kręciwilku wykazuje najniższy przepływ ok. 100l/sek., zaś średni 400 l/sek. Od tego wodowskazu Warta płynie przy niskich stanach korytem o szerokości ok. 4 m i gł. 0,5 m. Dno jest nadal piaszczyste, a na brzegach rozwija się bujna roślinność w tym m.in. olchy i wierzby. Przed Częstochową płynie równolegle do progu górnojurajskiego poprzez tzw. dolinę subsekwentną. Ten typ doliny charakteryzuje się tym, że ma płaskie dno, a ono ma z kolei niewielki spadek, który pogłębia się wraz z biegiem doliny. W okolicach Częstochowy zmienia Warta kierunek biegu na wschodni oraz zmienia się charakter doliny przełomowy. Tak nagłe załamanie się regularnego biegu rzeki wyjaśnia fakt, że w tym miejscu zatrzymał się lodowiec w czasie zlodowacenia środkowopolskiego a rzeka płynąca do tej pory w przybliżeniu w kierunku Działoszyna-Krzepic (przed zlodowaceniem łączyła się z obecnym korytem rzeki w pobliżu Załęcza i Bieńca), musiała szukać innej drogi ujścia. Ponadto wody spływające z lodowca zaburzyły dotychczasowy system hydrograficzny. Pod koniec zlodowacenia ogromne masy lodu ulegały stopniowemu roztapianiu się, a u czoła lądolodu gromadziły się wody w postaci dużych zbiorników, które po napełnieniu się przelewały wody przez działy wodne. Ostatecznie wody znalazły ujście poprzez stałe drążenie skał osadowych w okolicy Mstowatworząc nową przełomową dolinę rzeki. Obecnie dolina ta posiada płaskie dno o średniej szerokości 200 metrów, a skrajne punkty wynoszą odpowiednio 100 i 300 metrów. Obydwa brzegi Warty w tym miejscu są strome, a ich wysokość waha się w granicach 40-70 metrów. Tu można również zaobserwować część terasy erozyjnej, której wysokość wynosi 20 metrów. Tutaj usytuowane są również dwie terasy akumulacyjne, których wysokości wynoszą odpowiednio 20 i 8 metrów. Poniżej wzgórza Gąszczyk koryto rzeki zachowało jeszcze naturalny, meandrujący przebieg. Dalej rzeka szeroko rozlewa się miejscami tworząc większe rozlewiska, które w okresie wezbrań wód utrudniają lub nawet uniemożliwiają przejście dnem doliny. W przełomie znajduje się kilka obfitych wywierzysk, z których warto wspomnieć o złożonym z kilku mniejszych źródeł w pobliżu dawnego folwarku w Mirowie pod wzgórzem Skałka oraz innym blisko wsi Jaskrów. Na odcinku przełomowym woda płynąca w rzece jest silnie zanieczyszczona ściekami Częstochowy przez co zamarło w niej życie biologiczne. Po pewnym czasie rzeka Warta opuszcza granice Jury, aby po zawróceniu na północ i później na zachód wrócić do granic omawianego terenu w okolicach Wąsoszy Wielkiej. Odtąd do samego Działoszyna rzeka płynie niezmienionym torem. Dopiero po minięciu tego miasteczka Warta po raz drugi przełomowo przeciska się przez otaczające go skały aby ostatecznie zawrócić na północny-wschód i północ oraz po raz trzeci przedrzeć się krótkim przełomem na rozległe równiny Wielkopolski. Przełomy te chronione są obecnie w utworzonym tu Załęczańskim Parku Krajobrazowym.

Kolejną ważną rzeką jest Pilica, która również ma źródła na tym terenie (348 m n.p.m.) a stanowi dopływ Wisły. Ma ona 342 km długości a na całej długości zbiera wody z 9.244,2 km2. powierzchni kraju. Zachodnia część dorzecza Pilicy stanowi wododział z Wartą a część północna z Bzurą (poza terenem Wyżyny). Jako ciekawostkę warto podać, że w tej właśnie rzece żyje aż 463 gatunków glonów, z których dominują okrzemki i zielenice.

Pomimo, iż na Wyżynie Krakowskiej dominuje Warta i Pilica, niemal symbolem tego regionu Polski jest rzeka Prądnik, płynący poprzez Ojcowski Park Narodowy na odcinku 16,6 km. Całkowita powierzchnia dorzecza tej rzeki to 195 km2. Prądnik oraz wpadający doń potok Sąspówka zasilane są przez 50 źródeł krasowych (wywierzysk).

Czarna Przemsza, a szczególnie jej obszar źródliskowy stanowią urocze zakątki. Rzeka ta od źródeł do miejsca połączenia się z Białą Przemszą posiada 63,8 km długości i powierzchnię dorzecza 1.045,5 km2. Wspomniane źródła znajdują się w Bzowie za domem kultury skąd wypływa macierzysta rzeka, w Ogrodzieńcu pod figurką św. Jana Nepomucena w centrum miasteczka i pod Rokitnem Szlacheckim na leśnym dużym obszarze torfowym pomiędzy tą wsią oraz Łazami i Zawierciem. Rzeka ta niemal na całej długości charakteryzuje się czystością wód. Obok przepływającej Czarnej Przemszy znajdują się stawy po dawnej eksploatacji węgla brunatnego na tzw. kopalni "Elka" leżącej niedaleko wsi Kuźnica (3 km na zach. od Zawiercia i 0,5 km od szosy Zawiercie-Dąbrowa Górnicza, obok toru kolejowego Zawiercie-Żyglin). Znajduje się tam wśród lasów przysiółek Kądzielów, dawny młyn Zawadzkiego i kąpielisko. Na tym obszarze liczącym kilkadziesiąt kilometrów kwadratowych występuje wiele rzadkich roślin. Są tu m.in.: widłak, babimór, wroniec, paprocie - długosz królewski i pióropusznik ptasi, ostatnio coraz bardziej rzadkie. Ze zwierząt występują: zające, kuropatwy, sarny, dziki, sójki, dzięcioły, cietrzewie, pojawiają się również głuszce.

Mniejsze znaczenie mają rzeki z dorzecza Wisły: Rudna, Sanka, Rudawa, Dłubnia i Szreniawa oraz z dorzecza Warty: Wiercica i Liswarta.

Aż 70% rzek jurajskich zasilanych jest przez wody gruntowe dzięki czemu rzeki charakteryzują się wyrównanym stanem ód w ciągu roku Nie jest to jednak niezmienną regułą, bowiem po bardzo obfitych opadach bądź roztopach mogą następować obfite, aczkolwiek krótkotrwałe wezbrania. . W centralnej części Wyżyny odpływ wynosi o wiele więcej niż na pozostałych jej obszarach i wynosi około 7 litrów/sek. z 1 km2. Najwyższe stany wód występują po roztopach, natomiast najniższe w miesiącach letnich, których kulminacją jest wrzesień. Nie należy przy tym zapominać o co prawda rzadkich, ale bardzo niebezpiecznych powodziach powstałych w wyniku nagłego, silnego opadu atmosferycznego powodującego spłynięcie dużych mas wody z pól i zalanie leżących w dolinach poniżej miejscowości (np. powodzie w Kromołowie, Poraju, Częstochowie).

Pomimo, iż Jura jest terenem źródliskowym to całość wspomnianego terenu a w szczególności aglomeracja krakowska cierpi na stały deficyt czystej wody.

Z zasobami wodnymi związane są bezpośrednio zjawiska krasowe możliwe do zaobserwowania na terenie pomiędzy Krakowem i Wieluniem. Licznie występujące tu ponory (leje krasowe w których zbiera się woda o zanika w nich) i wywierzyska (źródła krasowe) są bardzo ciekawym elementem przyrody nieożywionej. Jedne z najpiękniejszych wywierzysk na Jurze można obserwować koło Złotego Potoku (źródła Wiercicy zwane Źródłami Zygmunta, którego wydajność wynosi 30 l/sek., a temperatura wody wynosi tu 8,5 0C). Zdarzają się również źródła krasowe czynne tylko okresowo (w mokrych okresach).

Na terenie Wyżyny znajduje się kilka znaczących sztucznych zbiorników wodnych. Są to m.in.: zbiornik w Zaborzu, Jastrzębiu koło Poraja, pomiędzy Częstochową a Olsztynem, w Kostkowicach, Kroczycach, Przyłubsku, Siamoszycach, na Krępie koło Ogrodzieńca, w Pilicy i Przeczycach. Zbiorniki te oprócz zastosowań przemysłowych są również miejscem wypoczynku letniego mieszkańców okolicznych miejscowości.