Skały i osobliwości

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: piątek, 09 czerwiec 2017

Spośród skał i osobliwości mineralogicznych spotykanych na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej   warto wymienić:

  • arkoza - skała osadowa, okruchowa stanowiąca najczęściej odmianę piaskowca. Posiada zwykle barwę szarą o odcieniu żółtym, brunatnym, różowym lub czerwonawym. Jest skałą zwięzłą złożoną z kwarcu i skaleni potasowych. Spoiwo jest  najczęściej żelaziste, niekiedy węglanowe, ilaste lub krzemionkowe. Arkoza tworzy się w środowisku lądowym w warunkach stosunkowo krótkiego transportu wodnego /przeważnie w klimacie półpustynnym, wysokogórskim lub glacjalnym/. powstaje głównie na przedpolach świeżo wypiętrzonych masywów górskich, gdzie istnieją duże różnice wysokości oraz intensywna erozja. Na Jurze występuje w okolicy Kwaczały /arkoza kwaczalska/
  • batolit - dużych lub bardzo dużych rozmiarów abisalna intruzja magmowa, niezgodna względem swojego otoczenia. Tworzy się w skorupie ziemskiej na znacznej głębokości /kilkanaście do kilkudziesięciu kilometrów/. Obecność batolitów granodiorytowych stwierdzono m.in. w  odwiertach wiertniczych w rejonie Myszkowa, Mrzygłodu, Zawiercia, Pilicy i Doliny Będkowskiej.
  • blenda skorupowa - główny kruszec cynku występujący w śląsko-krakowskich, triasowych złożach cynku i ołowiu. Tworzy wewnętrzne warstwowane naskorupienia. Spotykana w kawernach i szczelinach w obrębie dolomitów w rejonie Olkusza /Pomorzany/, Trzebinii i Chrzanowa. Blenda skorupowa powstaje w wyniku przekrystalizowania siarczku cynku. Często towarzyszy jej galena i markasyt. Stanowi główne źródło uzyskiwania cynku. Jej głównym składnikiem jest sfaleryt, wurtzyt i brunckit. Blenda jest cenionym i poszukiwanym kamieniem kolekcjonerskim. 
  • boksyty – skała osadowa, główna ruda glinu /aluminium/. W północnej części Zagłębia Dąbrowskiego na obszarze występowania triasu środkowego (wapień muszlowy) spotyka się niewielkie złoża glinek ogniotrwałych z pojedynczymi warstwami boksytów. Grubość poszczególnych warstw boksytów nie przekracza 2 metrów.
  • dacyt - skała magmowa, wylewna lub subwulkaniczna, kwaśna zaliczana do porfirów kwarcowych. Należą do skał rozpowszechnionych tylko w niektórych rejonach Ziemi. W Polsce znane m.in. z okolic Krzeszowic oraz odwiertów wrejonie Myszkowa, Mrzygłodu, Zawiercia, Pilicy i Doliny Będkowskiej.
  • dendryty - charakterystyczne skupienia minerałów przyjmujące formę delikatnych rozgałęzień przypominających rośliny: trawy, mchy, paprocie, drzewa itp. Są zwykle bardzo efektowne i poszukiwane przez kolekcjonerów. Na Jurze występują m.in. rzadkie dendryty manganowo-żelaziste / Brudzowice k. Siewierza/, czy też dendryty pirytu na łupku ilastym /Zawiercie/
  • diabaz /dioleryt/ - skała magmowa, głębinowa lub wulkaniczna, zasadowa odpowiadająca składem mineralnym i chemicznym gabrom oraz bazaltom. Należą do skał bardzo pospolitych wykorzystywanych lokalnie jako kamień budowlany, rzadziej jako źródło otrzymywania miedzi. Występuje w rejonie Krzeszowic /Niedźwiedzia Góra/ oraz w rejonie Mrzygłodu, Myszkowa i Zawiercia, gdzie stwierdzono grube pokłady osiągające 150 m miąższości.
  • dioryt - skała magmowa, głębinowa, obojętna, stanowiąca głębinowy odpowiednik andezytu. Występuje w krystalicznym podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej /Myszków, Mrzygłód/. Stosowany jako materiał budowlany do wyrobu polerowanych ozdobnych płyt okładzinowych
  • fosforyty - skały osadowe pochodzenia chemicznego lub organogenicznego. Znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym, zapałczanym oraz do wyrobu nawozów fosforowych. Znane z okolic Krzeszowic, Chrzanowa, Olkusza, Zawiercia, Ogrodzieńca i Częstochowy
  • gabro - skała magmowa, głębinowa, zasadowa, stanowi głębinowy odpowiednik bazaltu. Jego występowanie stwierdzono w krystalicznym podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wykorzystywany w budownictwie /materiał okładzinowy, tłuczeń/ i kamieniarstwie. 
  • gabroidy - ogólna zbiorowa nazwa głębinowych, zasadowych skał magmowych zbliżonych wyglądem i składem do gabra. Występują m.in. w krystalicznym podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
  • galman - mieszanina mineralna złożona głównie z drobnoziarnistych minerałów i skał. W Polsce galmany są rozpowszechnione w triasowych złożach rud cynku i ołowiu na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej. Występują tam przeważnie czerwone galmany smithsonitowe /okolice Olkusza, Trzebini/, galmany monheimitowe /rejon Chrzanowa/ oraz rzadsze galmany krzemianowe /Strzemieszyce/
  • gnejs - skała metamorficzna, bardzo pospolita lokalnie stosowana jako kamień budowlany i drogowy. Występuje w okolicach Krakowa w krystalicznym podłożu Karpat i Przedgórza 
  • granit - skała magmowa, głębinowa, kwaśna. Skala bardzo popularna na całym Świecie. Na Jurze występują w krystalicznym jej podłożu
  • granitoidy - ogólna nazwa kwaśnych głębinowych skał magmowych. Duże intruzje granitoidów stwierdzono w otworach wiertniczych w podłożu Wyżyny krakowsko-Częstochowskiej
  • granodioryt - skała magmowa, głębinowa, kwaśna należąca do granitoidów. Pospolita i szeroko rozpowszechniona. Stwierdzona w otworach wiertniczych w podłożu Wyżyny krakowsko-Częstochowskiej /Myszków, Mrzygłód, Zawiercie, Pilica/. Ceniony kamień budowlany i dekoracyjny
  • guano nietoperzowe – odchody nietoperzowe. Grube pokłady zalegające dna jaskiń jurajskich wydobywane były już w XIX w. Niestety przy okazji tej eksploatacji zniszczeniu zwykle ulegała szata naciekowa. Guano było wykorzystywane w rolnictwie jako nawóz. Ich eksploatacja odbywała się głównie w południowej części Jury (okolice Ojcowa i Jerzmanowic)
  • jaspis – skała osadowa a także wulkanogeniczna lub metamorficzna, krzemionkowa. Sklada sie prawie wyłącznie z chalcedonu i drobnokrytalicznego kwarcu. Znany z wystąpień w Tenczynku i Niedźwiedziej Górze. Jeden z najpopularniejszych kamieni jubilersko-ozdobnych. Wysoko ceniony przez kolekcjonerów
  • kakiryt - skała kataklastyczna, metamorficzna. Tworzy się na niewielkich głębokościach najczęściej w pobliżu niektórych stref uskokowych. W Polsce występuje m.in. w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej /rejon Myszkowa, Mrzygłodu i Zawiercia/
  • kalamin - dawna nazwa zbitej, drobnoziarnistej mieszaniny mineralnej złożonej z dwu bardzo podobnych zewnętrznie lecz różnych chemicznie minerałów. Stanowi składnik galmanu. Występuje w okolicach Olkusza – największe złoża na świecie w Polskim Zagłębiu Kruszcowym
  • kataklazyt - stała kataklastyczna, metamorficzna. Należy do skał rozpowszechnionych tylko w niektórych regionach Ziemi. Znana m.in. z występowania w podłożu Wyżyny Śląsko-Krakowskiej
  • kawerna - niewielka pustka o dowolnym kształcie, powstała w skale w skutek wtórnych procesów. Często powstają w skałach węglanowych /wapieniach, dolomitach/ w wyniku procesów krasowych. W Polsce bardzo licznie występują w triasowych dolomitach na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej. Na jej ścianach często narastają różne minerały tworząc druzy, geody albo szczotki krystaliczne.
  • krzemień - skała osadowa, krzemionkowa występująca w formie kulistych, bulastych, bochenkowych lub soczewkowych konkrecji w obrębie skał niekrzemionkowych. Krzemienie były znanym od wieków surowcem wpisując się w kulturę rozwoju ludzkości jako materiał do wyrobu broni, narzędzi i krzesania ognia. odstawowy surowiec pozyskiwany w paleolicie i neolicie. Spotykany dość popularnie na Jurze, w szczególności w jej południowej części.
  • ksenolit /xenolit/ - fragment obcej skały tkwiący w obrębie głębinowej bądź wylewnej skały magmowej. Ksenolity są powszechnie spotykane w intruzjach magmowych oraz wulkanitach w rejonie Krzeszowic, a także w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. 
  • lamprofiry - głębinowe skały magmowe występujące zazwyczaj w formie dajek i czasami silli.Należą do skałpospolitych, towarzyszącym różnym szczególnie dużym intruzjom magmowym. W Polsce występuje m.in. w rejonie Krzeszowic. Stwierdzono je również w krystalicznym podłożu Wyżyny Śląsko-Krakowskiej
  • less - miękka, słabo spoista i porowata skała okruchowa pochodzenia eolicznego zaliczana do aleurytów. Jako, że w Polsce lessy tworzyły się w plejstocenie na obszarach znajdujących się na przedpolach lodowców to na Jurze właściwie nie występują. Jedynie ich występowanie na tym terenie stwierdzono w okolicy Krakowa. 
  • limonit /żelaziak brunatny/ - bardzo drobnoziarnista lub skrytokrystaliczna mieszanina mineralna tlenków i wodorotlenków żelaza o przybliżonym składzie chemicznym. Uważana obecnie za rodzaj skały. Jest on substancją bardzo pospolitą wykorzystywana niekiedy jako uboga ruda żelaza. Występuje w śląsko-olkuskim zagłębiu kruszcowym (dolina Czernej, Sławków, Mierzęcice) oraz na terenie od Zawiercia po Częstochowę i Wieluń.
  • margiel - skała osadowa, węglanowo-ilasta złożona głównie z kalcytu. Stanowi skałę pośrednia między iłem i wapieniem. Margiel jest bardzo pospolita skałą spotykana również na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej. Stanowi powszechny składnik utworów trzeciorzędowych wypełniających zapadlisko przedkarpackie. Stosowany w przemyśle cementowym, nawozowym, i budowlanym.
  • marmur - skała metamorficzna powstająca w warunkach metamorfizmu kontaktowego i regionalnego. Należy do skał powszechnych tylko w niektórych regionach Ziemi. powszechnie stosowany do celów budowlanych i dekoracyjnych. Doskonały materiał rzeźbiarski. 
  • martwica wapienna - rodzaj skały osadowej zbudowanej głównie z węglanu wapnia /kalcytu lub aragonitu/ wytrącającego się z wód zimnych i gorących źródeł, przy wodospadach, w rzekach, na brzegach wysychających jezior oraz w jaskiniach pod wpływem gwałtownego spadku ciśnienia lub/i temperatury. Odmianami martwicy wapiennej są m.in. tuf wapienny, nawara wapienna i trawertyn. Martwica wapienna ze względu na specyfikę jej powstawania jest dość powszechnie znana na całym obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wieluńskiej. 
  • melafir - zwyczajowa nazwa określająca "stare bazalty" /tzw. paleobazalty, powstałe podczas procesów wulkanicznych zachodzących w paleozoiku/. Należą do skał pospolitych - pochodzenia wulkanicznego. Melafiry permskie odpowiadające trachyandezytom są znane z rejonu Krzeszowic. Skały te są interesujące dla kolekcjonerów ponieważ w pęcherzach pogazowych często można natrafiń na agaty, szczotki ametystowe, kalcyt, baryt, chloryty, zeolity i inne minerały.
  • monzonit - skała magmowa, głębinowa stanowiąca odpowiednik latytu. Został stwierdzony wśród granodiorytów w krystalicznym podłożu 
    Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w rejonie Zawiercia.
  • mułowiec /pyłowiec/ - zwięzła skała okruchowa złożona gównie z ziaren kwarcu i innych minerałów. Tworzy się w wyniku lityfikacji mułu. Tworzy się w morzach i jeziorach. Należy do skał powszechnie występujących. Na Jurze w pasie wyżyn śląsko-krakowskich.
  • mylonit - skała kataklastyczna, metamorficzna. Należy do skal powszechnych tylko w niektórych miejscach na Ziemi. W Polsce występuje w wielu miejscach w tym w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
  • pierścienie lieseganga - koncentryczne, różnobarwne warstwy bądź smugi występujące w niektórych drobnoziarnistych skałach powstałe w wyniku cyklicznej "impregnacji" skał różnymi związkami chemicznymi /najczęściej związkami żelaza/. Piękne niebiesko-czerwono-żółte pierścienie lieseganga bywają spotykane w drobnoziarnistych dewońskich wapieniach w rejonie Krzeszowic /Myślachowice/. Interesują naukowców i kolekcjonerów. 
  • porfiry bezkwarcowe - ogólna zwyczajowa nazwa wylewnych oraz niektórych głębinowych obojętnych skał magmowych reprezentowanych najczęściej przez: trachit, latyt i andezyt, a także trachyandezyt i trachybazalt. Są skałami pospolitymi. Na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej występują w okolicach Krzeszowic
  • porfiry kwarcowe - ogólna, zwyczajowa nazwa wylewnych , kwaśnych skał magmowych. Grupa ta reprezentowana jest przez: ryolit alkaliczno-skaleniowy, ryolit, rodacyt i dacyt. W Polsce występują m.in. w okolicach Krzeszowic. Bywają napotykane w otworach wiertniczych w podłożu Wyżyny /rejon Woźnik, Żarek i Myszkowa/. Porfir kwarcowy znajduje zastosowanie jako kamień drogowy i budowlany. Niekiedy mogą zawierać złoża rud miedzi, molibdenu i uranu
  • psylomelan /romanechit/ - bardzo drobnoziarnista lub skrytokrystaliczna mieszanina mineralna tlenków baru i manganu o przybliżonym składzie chemicznym.  Należy do substancji pospolitych i szeroko rozpowszechnionych szczególnie spotykanychw formie dendrytów. Znany m.in. z rejonu zalegania złóż cynku i ołowiu w okolicy Olkusza, ale również z innych miejsc Jury /np. Brudzowic k. Siewierza/ 
  • ryodacyt /riodacyt/ - skała magmowa zaliczana do porfirów kwarcowych. Znana z okolic Krzeszowic /Miękinia, Dębnik, Zalas/ oraz otworów wiertniczych Wyżyny /Myszków, Mrzygłód, Zawiercie, Pilica, Dolina Będkowska/
  • ryolit /riolit/ - skała magmowa zaliczana do porfirów kwarcowych. Lokalnie spotykany w okolicy Krzeszowic oraz w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
  • septaria - rodzaj konkrecji marglistej lub ilasto-żelazistej odznaczająca się występowaniem promienistych  lub poligonalnych szczelin wypełnionych wtórnie: kalcytem, dolomitem lub minerałami kruszcowymi. Stanowi poszukiwany kamień kolekcjonerski. Znany m.in z otworów wiertniczych z Zawiercia. 
  • sferosyderyt - kuliste, bochenkowe lub soczewkowate skupienie syderytu o budowie koncentryczno-promienistej. Występuje najczęściej wśród łupków ilastych. Ich średnica waha się od kilku do kilkunastu centymetrów ale czasami przekracza nawet 1 metr. W Polsce masowo występuje w jurajskich łupkach ilastych o okolicach Częstochowy /Lelów/, a także w karbońskich osadach ilastych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego /Będzin-Łagisza/.
  • skarn - skała metamorficzna, wapniowo-krzemianowa.  Skarn występuje pospolicie w osłonie wielu intruzji magmowych. Występuje m.in. w okolicy Krzeszowic, w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej /odwierty z okolic Myszkowa, Mrzygłodu i Zawiercia/
  • skrzemieniałe /zsilifikowane/ drewno - silnie skwarcowane drewno, którego tkanka została zastąpiona przez minerały z grupy krzemionki. Zazwyczaj wykazuje dobrze zachowaną strukturę drewna. Na Jurze skrzemieniałe drewno spotkać można w okolicach Poręby /k. Zawiercia/, Chrzanowa, Krzeszowic /Kwaczała, Wygiełzów, Babice, Kamień/. Stanowi bardzo atrakcyjny i poszukiwany kamień kolekcjonerski. 
  • stylolity - niewielkie struktury wykształcone w formie ząbkowanych powierzchni lub stref przenikających skały. Spotykane w rdzeniach wiertniczych z okolic Myszkowa.
  • syderyt ilasty /żelaziak ilasty, pelosyderyt/ - rozpowszechniona odmiana skały zwanej tak jak jej główny składnik - syderyt, zawierająca domieszki minerałów ilastych i kalcytu. Występuje podobnie jak syderyt w rejonie Żarek, Częstochowy i Wielunia.
  • terra rossa /czerwona ziemia/ - luźna skała osadowa, alitowa, złożona głównie z wodorotlenków glinu i żelaza. Najczęściej rozwija się w wyniku krasowienia wapieni, dolomitów oraz marmurów wypełniając kotły, kieszenie, leje, misy i kominy krasowe. Bywa też spotykana w jaskiniach. W Polsce tworzyła się głównie w trzeciorzędzie /kiedy panował tu klimat podobny do śródziemnomorskiego/ na terenach o podłożu wapiennym m.in. na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej.
  • trachit - skała magmowa, wylewna, obojętna zaliczana do porfirów bezkwarcowych. Występuje m.in. w okolicach Krzeszowic gdzie powstał w wyniku przeobrażenia ryolitów. Trachit jest stosowany jako kamień budowlany i okładzinowy. Służy do wyrobu płyt chodnikowych i krawężników.
  • trachyandezyt - skała magmowa wylewna pośrednia między trachitem a andezytem. Znany z okolic Krzeszowic oraz stwierdzony w krystalicznym podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
  • trachybazalt - skała magmowa, wylewna przejściowa między trachitem i bazaltem. Występuje rzadko w rejonie Krzeszowic.
  • trawertyn - zwięzła odmiana martwicy wapiennej, dznaczająca się smużystą budową. Jedyne miejsce na Jurze gdzie odkryto złoża trawertynu znajduja się w Raciszynie k. Działoszyna. znajduje zastosowanie jako materiał budowlany i ozdobny, do produkcji nawozów oraz do filtrów w elektrowniach
  • tuf /tuf wulkaniczny/ - skała piroklastyczna składająca się ze spojonych popiołów wulkanicznych, żużli i szlaki wulkanicznej.  Tufy występują głównie na obszarach wulkanicznych i ogólnie należą do skał bardzo rozpowszechnionych. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują w okolicy Krzeszowic
  • tuf wapienny - słabo zwięzła, niekiedy pylasta odmiana martwicy wapiennej. Spotykana m.in. w Laskach k. Boleslawia
  • tufit - zwięzła albo słabo zwięzła skala złożona z minerałów piroklastycznych i osadowych.. Tworzy się w wyniku osadzania, a często również transportowania materiałów wulkanicznych w środowisku wodnym. . Występują na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej
  • wapień - skała osadowa, węglanowa zbudowana z węglanu wapnia. Wapień jest niezwykle popularny na Jurze. Stanowi on materiał z którego zbudowane są słynne jurajskie ostańce. Stosowany jako kamień dekoracyjny, budowlany, kruszywo drogowe ale również materiał rzeźbiarski czy surowiec do produkcji wapna i cementu. Na Jurze występują m.in. organogeniczne /powstałe w wyniku nagromadzenia wapiennych szczątków organizmów i zawierające liczne wtrącenia skamieniałości - amonity, belemnity, gąbki, muszle itd./ odmiany wapienia: gąbkowy /zawierający zwapniałe ciała gąbek/ i krynoidowy /zbudowany niemal wyłącznie z elementów szkieletów liliowców, a przede wszystkim z członów ich łodyg/ oraz wapienie naciekowe /powstałe w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wód podziemnych ściekających w jaskiniach - stalaktyty, stalagmity itd./, wapienie oolitowe /w tym natrafiano na perły jaskiniowe/ itp. 
  • zlepieniec /konglomerat, żwirowiec/ - zwięzła skała okruchowa powstała w wyniku lityfikacji żwiru. Składa siez obtoczonych okrychów skalnych i ziaren mineralnych scementowanych spoiwem. Na Jurze spotykany m.in. zlepieniec wapnisty w Rudnie, Kwaczale i Zagórzu. 
  • zlepieniec myślachowicki - regionalna nazwa zlepieńca występującego w rejonie Myślachowic na Jurze, złożonego głównie z otoczaków dewońskich i karbońskich skał wapiennych, a także skał krzemionkowych i kwarcu żyłowego o spoiwie wapnisto-detrytycznym z domieszkami materiałów piroklastycznych. Ukształtował się on w dolnym permie jako osad typu przedgórskiego. Znajduje zastosowanie jako materiał budowlany.

Więcej informacji na temat minerałów i skał znajdziecie m.in. w książce autorstwa prof. Jerzego Żaby "Ilustrowany słownik skał i minerałów"

Wszystkie zaprezentowane na fotografiach skały, minerały i osobliwości pochodzą ze zbiorów Dariusza Ormana - autora serwisu www.it-jura.pl Wszelkie kopiowanie i powielanie zdjęć bez jego zgody jest zabronione.