Rzeźba terenu

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: piątek, 09 czerwiec 2017

Wyżyna Krakowska dzieli się na Wyżynę Krakowską Północną i Wyżynę Krakowską Południową.

Wyżyna Krakowska Północna składa się z następujących regionów:

  • Wyżyna Wieluńska - ciągnie się od przełomowej doliny Warty koło Częstochowy, aż po Wieluń stanowiąc zarazem najdalej na północ wysunięty region. Przeciętne wysokości sięgają tu 250-300 m n.p.m. a ukształtowanie terenu jedynie w nielicznych miejscach przypomina charakterystyczny krajobraz jurajski. W części południowo-zachodniej tego obszaru ponad piaszczyste tereny wznoszą się odosobnione pagóry i garby (Pagóry Kłobuckie).
  • Wyżyna Częstochowska (Płaskowzgórze Częstochowskie) - ciągnąca się pomiędzy przełomową doliną Warty pod Częstochową a obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy (powierzchnia 1.299 km kw.) - liczne ułożone równoleżnikowo pasma wzgórz o wysokościach względnych ponad 100 metrów, przeważnie zalesione, liczne skałki, suche doliny (tzw. wodące). Najwyższym wzniesieniem na Wyżynie Częstochowskiej jest Góra Janowskiego w Podzamczu koło Ogrodzieńca (504 m n.p.m.), która była uważana do niedawna za najwyższą kulminację Jury Krakowsko-Częstochowskiej (niektórzy uważają, że nią jest nadal ale ostatnie dokładne pomiary dowodzą, że Skałka w Jerzmanowicach ma 512 m n.p.m.). W okolicach wododziałowych zachowały się wyraźne spłaszczenia, ponad którymi wznoszą się charakterystyczne ostańce. Wiele z nich ze względu na duże walory obronne zostały zwieńczone w średniowieczu zamkami i strażnicami, które obecnie stanowią w większości malownicze ruiny (tzw. orle gniazda). Płaskowzgórze Częstochowskie charakteryzuje się wyrównanym, miejscami tylko nieznacznie falistym terenem, opadającym ku wschodowi. Rozcięte jest głębokimi i malowniczymi dolinami Wiercicy, Pilicy oraz jej dopływów. Jednym z najbardziej charakterystycznych pasm wzgórz na Wyżynie Częstochowskiej jest Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Pasmo to ciągnie się w poprzek omawianego terenu na dł. ok. 22 km od Smolenia (na wsch.) do Niegowonic (na zach.). Przeciętna wysokość pasma wynosi 5-8 km i góruje nad otoczeniem o ok. 70-100 m. Na grzbietach i w szczytowych partiach występują licznie ostańce. Do najwyższych i najciekawszych wzgórz należą: koło Niegowonic (Lipowa, Stodólska - 435 m n.p.m.), koło Ryczowa (Wielki Grochowiec - 486 m n.p.m., Straszykowa - 494 m n.p.m.), koło Smolenia (Grodzisko - 462 m n.p.m.). W paśmie znajduje się kilkadziesiąt jaskiń, z których najbardziej znana jest Jaskinia Zegarowa. W obniżeniach terenu występuje duża ilość piasków (m. in. tzw. "pustynia ryczowska" u stóp Wielkiego Grochowca w Ryczowie). Woda pojawia się tu głównie w postaci obfitych wywierzysk, które niejednokrotnie zanikają w piaszczystym podłożu, tworząc charakterystyczne dla Jury ponory. Dla tego terenu równie charakterystyczna jest kuesta jurajska - próg, który powstał w związku z tym, że warstwy skalne tworzące Wyżynę są pochylone ku wschodowi, a od zachodu są wypiętrzone opadając stromo w dolinę Warty. W niektórych miejscach kuesta ta dochodzi do 100 m wysokości ponad tą dolinę. 
  • Brama Wolbromska - utworzona przez dolinę źródłową Białej Przemszy i Szreniawy.
  • Wyżyna Olkuska (Płaskowyż Ojcowski lub Płyta Ojcowska) - o powierzchni 818 km kw. leżąca między obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy w Bramie Wolbromskiej a Rowem Krzeszowickim. Dominuje tu płaska wierzchowina (o wysokości wahającej się pomiędzy 400 a 460 m n.p.m.), porozcinana wieloma dolinami (dolinki podkrakowskie z najsłynniejszą Doliną Prądnicką, w której ulokowano Ojcowski Park Narodowy), które przeważnie zamknięte są u wylotu charakterystycznymi "bramami skalnymi", a ich dnem płyną potoki. Najwyższe wzniesienie na Wyżynie Olkuskiej to ostaniec Skałka koło Jerzmanowic (512 m n.p.m.), który jest jednocześnie najwyższym pod względem wysokości wzniesieniem na Jurze (czasami dane te traktowane są jako nieoficjalne). Południowo-zachodnią część Płaskowyżu Ojcowskiego tworzą Pagóry Myślachowickie.

Wyżyna Krakowska Południowa obejmuje następujące regiony:

  • Rów Krzeszowicki - powierzchnia 225 km kw. Zapadlisko tektoniczne ciągnące się między Trzebinią a Krakowem o długości ponad 30 km i szerokości średniej kilka kilometrów.
  • Grzbiet Tenczyński (Garb Tenczyński) - (powierzchnia 273 km kw.) ciągnący się równolegle do Rowu Krzeszowickiego od Krakowa po Chrzanów. Przeważnie jest on zalesiony, a najwyższe wzniesienie ma 415 m n.p.m. W północnej części tego regionu znajduje się Kotlina Tenczynka, w której sterczą pagóry twerdzielcowe.
  • Brama Krakowska - zapadlisko między wschodnią częścią Garbu Tenczyńskiego a Wisłą. W jej rzeźbie wyróżnić można dwa typy zrębów: odgrzebane wzgórza i pagóry (Sowiniec, Wzgórza Tynieckie, Krzemionki, Wawel i Skałka) oraz częściowo odsłonięte wzniesienia (zrąb Kurdwanowa).

Regiony znajdujące się poza obrębem Wyżyny Krakowskiej a częściowo tu opisane to:

  • Dolina Górnej Warty i Prosny - na południowy-wschód i północny-zachód od Częstochowy. Jej dno zajmują rozległe wyrównane działy, z których wznoszą się ostańce z odpornych wapieni (pagóry Wrzosowej, Błeszna, Rakowa i Jasna Góra)
  • Kotlina Mitręgi - obejmuje dorzecza Mitręgi oraz Czarnej i Białej Przemszy pomiędzy Zawierciem na północy a Sławkowem na południu. Z wyrównaną powierzchnią kontrastują tzw. góry-świadki, czyli odosobnione skaliste ostańce wapienne (w Ciągowicach, Hutkach-Kankach). Największą osobliwością zarówno Kotliny Mitręgi, jak i Wyżyny Śląskiej jest Pustynia Błędowska w dolinie Białej Przemszy. Na południe od Kotliny Mitręgi ciągną się wąskimi pasami Próg Środkowotriasowy i Kotlina Przemszy.
  • Kotlina Przemszy - znajduje się na południe od Kotliny Mitręgi
  • Kotlina Mysłowicka
  • Zrębowe Pagóry Imielińskie
  • Rów Chrzanowski
  • Zrębowe Pagóry Libiąskie
  • Wyżyna Miechowska - leży pomiędzy Wyżyną Krakowską a Niecką Nidziańską. Składa się ona z szerokich i płaskich garbów, a powierzchnię jej rozczłonkowują głębokie doliny. Ponad garbami wznoszą się Wzgórza Klonowskie, osiągające wysokość 414 m n.p.m. (Biała Góra w pobliżu Charsznicy).

Bardzo charakterystyczna dla Wyżyny Krakowskiej jest zachodnia krawędź, którą stanowi kuesta jurajska wznosząca się nad okolicą na około 70-100 m. Powstała ona w wyniku różnej odporności na wietrzenie warstwy górnej (odpornej) i dolnej (łatwiej ulegającej erozji). Najpiękniej kuesta widoczna jest jadąc drogą od Myszkowa do Żarek.

Na wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej tak podatnej na czynniki środowiska, znajduje się wiele pięknych przykładów zjawisk krasowych. Są to m.in.:

  • Żłobki krasowe - nieregularne zagłębienia powierzchni wapiennych w kształcie jamek, rynienek lub wnęk,
  • Leje krasowe - zagłębienia w kształcie lejów i mis. Na dnie takiej misy znajdują się szczeliny odprowadzające wodę czyli tzw. łykawce,
  • Polia - zagłębienia większe od lejów krasowych, mające płaskie dno, a otaczające je zbocza są strome i niekiedy pokryte wapiennymi rumowiskami (np. koło Kroczyc i Wolbromia),
  • Studnie krasowe (aveny) - głębokie pęknięcia drążone przez wodę,
  • Ostańce - powstające na skutek dalszej erozji, podczas której pomiędzy rozrastającymi się poliami pozostają mogoty (ostańce) zbudowane z najbardziej odpornego na niszczenie materiału,
  • Jaskinie - są najbardziej znaną i zarazem najpiękniejszą formą krasową występującą w obfitości na Jurze (około 500 jaskiń). Obecnie nie płyną przez nie żadne potoki, a wyjątek na całym terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stanowi Jaskinia Kryspinowska koło Krakowa, w której znajdują się jeziorka. Największe skupiska jaskiń na omawianym terenie znajdują się koło Ojcowa (w Ojcowskim Parku Narodowym), koło Olsztyna (najsłynniejsze znajdują się w Sokolich Górach), koło Podlesic (w Skałach Kroczyckich, Podlesickich i Rzędkowickich) oraz w dolinie Wiercicy koło Potoku Złotego i Wodącej koło Smolenia.

Gleby występujące na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej są raczej ubogie, gdyż około 60 % całej powierzchni stanowią bielice przeważnie porośnięte przez lasy sosnowe. Gleby brunatne występują na większym obszarze na Wyżynie Olkuskiej.