Minerały

Poprawiono: czwartek, 15 czerwiec 2017 Opublikowano: piątek, 09 czerwiec 2017

Minerały spotykane na Jurze reprezentuje:

  • agat – wielobarwna odmiana chalcedonu odznaczająca się koncentryczną, rzadziej warstwową budową. Stosowany głównie jako popularny kamień ozdobny.- na Jurze spotykany w kamieniołomach melafiru i diabazu w Krzeszowicach, Alwerni, Regulicach, Rudnie, Tenczynku i Niedźwiedziej Górze
  • agat smużysty - przeświecająca odmiana agatu o kolorze niebieskim, białym, szarym lub różowawoczerwonym. Nazwa pochodzi od smużystych lamin sprawiających złudzenie rozmytych warstw - na Jurze występuje w Alwerni i Regulicach
  • allofan - uwodniony krzemian glinu, minerał zaliczany do minerałów ilastych. Stwierdzono jego występowanie w glinach ceramicznych w Mierzęcicach na zachód od Siewierza
  • ałun /ałun potasowy, kalinit/ - uwodniony siarczan potasu. Wykorzystywany czasami do produkcji nawozów potasowych i przemyśle chemicznym, papierniczym, farbiarskim oraz medycynie  - występuje m.in. na obszarze śląsko-krakowskim gdzie ulegają wietrzeniu siarczki towarzyszące złożom rud cynku i ołowiu
  • ametyst /kamień biskupi/ – dwutlenek krzemu, odmiana kwarcu. Ma znaczenie naukowe, kolekcjonerskie oraz jubilerstwie. Występują w kamieniołomach melafiru i diabazu w Regulicach, Alwerni , Rudnie, Tenczynku i Niedźwiedziej Górze
  • anglezyt - siarczan ołowiu. Powstaje jako minerał wtórny w strefie wietrzenia kruszców ołowiu /zwykle galeny/, po której często tworzy pseudomorfozy. Jest rzadkim minerałem czasami stosowanym jako ruda ołowiu o drugorzędnym znaczeniu - Na Jurze bywa sporadycznie spotykany w kopalniach rud cynku i ołowiu.
  • aragonit - węglan wapnia. Powstaje w wyniku działania niskotemperaturowych procesów hydrotermalnych. Występuje w pęcherzach pogazowych oraz szczelinacch balzaltów i melafirów tworząc szczotki krystaliczne. Należy do pospolitych minerałów. Znany m.in. ze śląsko-dąbrowskich dolomitów kruszconośnych / kopalnia Trzebionka w Trzebini/
  • augit - krzemian wapnia, magnezu, żelaza, tytanu i glinu zaliczany do grupy piroksenów. Stanowi pospolity składnik wielu skał magmowych. Występuje w melafirach i diabazach wrejonie Krzeszowic oraz w odwiertach wykonanych w okolicy Zawiercia, Myszkowa i Mrzygłodu. Znaczenie naukowe i kolekcjonerskie. Czasami stosowany jako kamień ozdobny
  • bolesławit - metakoloidalna odmiana galeny występująca jedynie w okolicy Bolesławia /stąd nazwa/ w triasowych złożach kruszców cynku i ołowiu
  • brucyt - wodorotlenek magnezu występujący zwykle w formie skupień zbitych. Stwierdzony w skałach przeobrażonych kontaktowo w rejonie Dębnika k. Krzeszowic. Niekiedy wykorzystywany jako ruda magnezu oraz surowiec do produkcji materiałów ogniotrwałych.
  • brunckit - zbita, skrytokrystaliczna odmiana sfalerytu występująca zwykle w formie naskorupień i nalotów. Charakterystyczne jest to, że brudzi ręce i przywiera do wilgotnych powierzchni. Występuje w triasowych złożach kruszców cynku i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim. Stanowi ważny składnik blendy skorupowej. Bywa stosowany jako ruda cynku.
  • cerusyt - węglan ołowiu tworzący różnorodne kryształy. Należy do minerałów rzadkich ale w Polsce jest pospolitym składnikiem triasowych dolomitów kruszconośnych w okolicy Siewierza, Olkusza, Będzina, Trzebini, Chrzanowa i Jaworzna. Stanowi czasami źródło otrzymywania ołowiu a czasami także srebra
  • chalkopiryt - siarczek miedzi i żelaza. Czasami zawiera domieszki selenu, srebra i złota. W Polsce występuje m.in. w okolicy Myszkowa i Mrzygłodu /stwierdzono w otworach wiertniczych/. Stanowi główną rudę miedzi /zawiera ok. 34,5% Cu/
  • cleiofan /klejofan/ - siarczek cynku, bezbarwna odmiana sfalerytu. Należy do minerałów rzadkich. Na Jurze występuje w triasowych złożach kruszców cynku i ołowiu w okolicy Olkusza
  • copiapit /kopiapit/ - uwodniony, zasadowy siarczan żelaza i magnezu. Minerał wtórny spotykany najczęściej w podziemnych kopalniach, m.in. w kopalni Bolesław k Olkusza. 
  • cynkit - tlenek cynku. Należy do minerałów rzadkich choć powstawać może również w wyniku podziemnych pożarów w kopalni, w piecach hutniczych itp. W Polsce niewielkie czerwone kryształy tego minerału bywają sporadycznie spotykane w kopalni cynku i ołowiu w okolicy Olkusza /prawdopodobnie efekt pożarów/. Lokalnie stanowi ważną rudę cynku /zawiera 80,3% Zn/
  • diallag - magnezowa odmiana augitu. Występuje m.in. w diabazach stanowiących podłoże Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej / Mrzygłód, Myszków, Zawiercie, Krzeszowice/
  • dolomit - węglan wapnia i magnezu. Minerał pospolity i szeroko rozpowszechniony. Stanowi ważny surowiec używany do produkcji cementu, materiałów ogniotrwałych oraz nawozów sztucznych i naturalnych /wapniowo-magnezowych/. Stosowany również jako kruszywo drogowe, topnik przy produkcji stali itd. Źródło otrzymywania magnezu /zawiera 13,3% Mg/. W Polsce największe i najbogatsze w magnez złoża dolomitu występują w Brudzowicach k. Siewierza /Górnicze Zakłady Dolomitowe S.A./. Liczne złoża dolomitu występują również w dewońskich i triasowych utworach w okolicy Olkusza i Ząbkowic.
  • ferrieryt - uwodniony glinokrzemian sodu, potasu i magnezu. Minerał zaliczany do grupy zeolitów. Należy do minerałów rzadkich. W Polsce jego występowanie stwierdzono jedynie w bombach wulkanicznych i przeobrażonych tufach w kamieniołomie diabazu na Niedźwiedziej Górze k. Krzeszowic
  • galena /galenit, błyszcz ołowiu/ - siarczek ołowiu. Główna ruda ołowiu /zawiera 86,6% Pb/.Minerał pospolity i powszechnie znany, jednak złoża o światowym znaczeniu występują w rejonie śląsko-krakowskim /od Bytomia i Tarnowskich Gór poprzez Siewierz, Zawiercie, Olkusz - najsłynniejsza kopalnia Pomorzany, Chrzanów i Trzebinię/. Galena stanowi również ważne źródło otrzymywania srebra /średnia zawartość 0,01-0,3% Ag, ale dochodzi nawet do 1%/ 
  • gips - uwodniony siarczan wapnia. Minerał pospolity i szeroko znany. Na omawianym terenie występuje jedynie na wschodnich pograniczach w okolicy Krakowa.
  • goethyt /getyt/ - tlenowodorotlenek żelaza. Minerał  stanowiący ważny składnik limonitu i laterytu. Często spotykany w utworach osadowych, gdzie tworzy czasami złoża rud żelaza pochodzenia morskiego, jeziornego lub bagiennego /m.in. żelaziak brunatny, ruda bagienna, ruda jeziorna/. Niekiedy powstaje pod darnią na podmokłych łąkach /ruda darniowa/. W Polsce jest bardzo rozpowszechniony. Znany jest z okolic Czernej, Olkusza i Sławkowa gdzie był od dawna pozyskiwany. Goethyt stanowi niskocenną rudę żelaza.
  • grinolit – minerał kadmu występujący w wietrzejących kruszcach cynku i ołowiu w obszarze śląsko-krakowskim
  • haloizyt /halloizyt/ - uwodniony krzemian glinu, minerał ilasty /grupa kaolinitu/, wtórny. W Polscewystępuje głównie jako składnik glin ceramicznych w Mierzęcicach i Najdzieszowie k. Będzina.
  • hemimorfit - uwodniony krzemian cynku. Minerał wtórny powstający w wyniku wietrzenia kruszców cynku głównie sfalerytu. Występuje w triasowych złożach kruszców cynku i ołowiu tworząc galmany krzemianowe w okolicy m.in. Strzemieszyc. Stanowi ważną rudę cynku /zawiera 52,4% Zn/. W Polsce ładne kryształy hemimorfitu bywają spotykane w kopalni Trzebionka.
  •  heulandyt - uwodniony glinokrzemian wapnia, minerał zaliczany do zeolitów. Jest minerałem rzadkim. Bywa spotykany w pustkach melafirów w Rudnie i Alwerni.. Znaczenie naukowe i kolekcjonerskie. 
  • hipersten /hypersten/ - krzemian magnezu i żelaza. Pospolity minerał zaliczany do piroksenów. Stanowi składnik diabazów Niedźwiedziej Góry k. Krzeszowic
  • hydrocynkit /kwiat cynkowy/ - zasadowy węglan cynku. Rzadki minerał wtórny, spotykany w kopalniach cynku i ołowiu w okolicy Siewierza, Olkusza i Chrzanowa. Większe nagromadzenia wykorzystywane jako ruda cynku. Znaczenie kolekcjonerskie
  • kalcyt - węglan wapnia. Dawniej wydobywany głównie dla potrzeb przemysłu szklarskiego. Niestety jego eksploatacja wpłynęła niszczycielsko na jaskinie na Jurze ponieważ ich szata naciekowa była utworzona właśnie z tego minerału. Najintensywniejsza eksploatacja odbywała się w okolicy Działoszyna oraz Podlesic i Morska. W Polsce kalcyt występuje m.in. na Wyżynie Śląsko-Wieluńskiej /m.in. piękne kryształy w postaci skalenoedrów znajdowane są w okolicy Olkusza/. Kalcyt to materiał stosowany w budownictwie, hutnictwie - jako topnik, w przemyśle chemicznym - do wytwarzania sody i sody kaustycznej, w rolnictwie - jako nawóz itp. Stanowi podstawowy składnik wapna palonego i cementu.
  • kaolinit – zasadowy krzemian glinu. Pospolity minerał stanowiący podstawowy surowiec służący do wyrobu porcelany, porcelitu i fajansu. Występuje w okolicy Alwerni, Krzeszowic i Mirowa
  • kordieryt /ciordieryt, dichroit, dychroit/ - glinokrzemian magnezu i glinu. Minerał zaliczany do rzadkich. Ceniony kamień kolekcjonerski i jubilerski. Jego występowanie stwierdzono w utworach kontaktowych Niedźwiedziej Góry k. Krzeszowic.
  • kwarc /kwarzec/ - dwutlenek krzemu. Najpospolitszy minerał skałotwórczy. Na Jurze występuje w kamieniołomach melafiru i diabazu w Rudnie, Tenczynku, Niedźwiedziej Górze, Wygiełzowie i Zagórzu. Wszechstronne wykorzystywanie w różnych gałęziach przemysłu. Niektóre okazy stanowią cenne kamienie kolekcjonerskie.
  • lepidokrokit - tlenowodorotlenek żelaza. Minerał stosunkowo pospolity sporadycznie wykorzystywany jako ruda żelaza o niewielkim znaczeniu. poszukiwany natomiast przez kolekcjonerów i interesujący dla naukowców. Ładne okazy lepidokrokitów spotykane sa w okolicach Brudzowic k,. Siewierza.
  • markasyt - siarczek żelaza. Minerał pospolity powstający w wyniku działalności hydrotermalnej oraz procesów wietrzeniowych. Zazwyczaj towarzyszy pirytowi. W okolicy Olkusza /Pomorzany/ spotykane są piękne skorupowe, nerkowe i naciekowe skupienia markasytu. Już w starożytności używany jako kamień ozdobny.
  • molibdenit /błyszcz molibdenu/ - siarczek molibdenu. Rzadki minerał stanowiący najważniejszą rudę molibdenu. W znacznych ilościach jego występowanie zostało odkryte w otworach wiertniczych w rejonie Zawiercia i Mrzygłodu /w obrębie granodiorytów/
  • monheimit - zasobna w żelazo odmiana smithsonitu. Spotykana w triasowych dolomitach kruszconośnych /rudy cynku i ołowiu/ w okolicy Chrzanowa
  • pirotyn /piryt magnetyczny/ - siarczek żelaza. Minerał posiadający silne właściwości magnetyczne. Często zawiera domieszki niklu, kobaltu a także złota i platyny. Należy do minerałów rzadkich. potwierdzone zostało jego występowanie w podłożu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w okolicach Zawiercia, Mrzygłodu i Myszkowa. Bywa wykorzystywany do produkcji kwasu siarkowego oraz stanowi źródło żelaza, siarki, a przede wszystkim kobaltu, niklu, platyny a czasem tez złota.
  • piryt /iskrzyk/ - siarczek żelaza. Minerał pospolity i wyjątkowo szeroko rozpowszechniony. Na Jurze odkryto niewielkie jego złoża w Jaroszowcu Klucz tworząc związek z galeną i sfalerytem. Znany również z kopalni Pomorzany k. Olkusza. Piryt jest używany gównie do wyrobu kwasu siarkowego ale również może stanowić źródło otrzymywania żelaza, siarki, miedzi, kobaltu, niklu, selenu, srebra i złota. Wyjątkowo atrakcyjny i łatwy do zdobycia kamień kolekcjonerski stosowany od czasów starożytnych do wyrobu biżuterii i ozdób.
  • pirokseny rombowe - pirokseny to duża grupa minerałów zaliczanych do gromady krzemianów. Spośród piroksenów krystalizujących w układzie rombowym warto wymienić głównie: enstatyt, bronzyt i hipersten. Pirokseny rombowe występują w Niedźwiedziej Górze
  • sanidyn - glinokrzemian potasu. Rzadka odmiana skalenia potasowego. Minerał bogatych w potas wylewnych skał magmowych. Spotykany bywa w tufach wulkanicznych w okolicy Krzeszowic.
  • saponit - uwodniony glinokrzemian magnezu, żelaza, wapnia i sodu. Zaliczany do minerałów ilastych. Najczęściej spotykany w pęcherzach pogazowych w bazaltach i melafirach. W Polsce stwierdzony m.in. w Rudnie, gdzie wypełnia pustki /migdałowce/ w permskich melafirach. 
  • scheelit /szelit/ - wolframian wapnia. Minerał z gromady wolframianów. powstaje podczas procesów związanych genetycznie z działalnością magmową. Wykorzystywany jako ważna ruda wolframu. poszukiwany kamień kolekcjonerski. Na Jurze stwierdzono jego występowanie w Myszkowie. 
  • seladonit - uwodniony glinokrzemian potasu, sodu, glinu, żelaza i magnezu. Minerał ilasty. Stwierdzono jego występowanie w pęcherzach pogazowych w melafirach w rejonie Krzeszowic.
  • sepiolit - uwodniony krzemian magnezu. Minerał ilasty. Stanowi produkt przeobrażenia serpentynitów w trakcie procesów wietrzeniowych i hydrotermalnych.Występuje wśród melafirów w Alwerni. Znany od czasów antycznych kiedy był powszechnie używany jako środek myjący. 
  • sfaleryt /blenda cynkowa/ - siarczek cynku. Minerał stanowiący główną rudę cynku /ok. 67% Zn/ w rejonie Olkusza, Trzebini i Chrzanowa /kopalnie Bolesław, Olkusz, Pomorzany, Trzebionka/. Zawiera również domieszki kadmu i srebra oraz rzadko indu i galu. 
  • smithsonit /smitsonit/ - węglan cynku. Minerał stanowiący ważna rudę cynku. Największe złoża w Europie znajdują się na Górnym Śląsku i w Polskim Zagłębiu Kruszcowym (okolice Siewierza, Olkusza, Trzebini, Chrzanowa i Jaworzna). 
  • srebro rodzime - minerał z rodziny pierwiastków rodzimych. Srebro występuje m.in. jako domieszki w galenie i sfalerycie w złożach cynku i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim.. Srebro rodzime jest doskonałą, choć rzadką ruda srebra. Najczęściej ten cenny kruszec jest pozyskiwany właśnie z rud cynku i ołowiu.
  • syderyt - węglan żelaza. Minerał stanowiący ważna rudę żelaza /zawiera 48,21% Fe/. W Polsce występuje głównie w jurajskich łupkach ilastych ciągnących się pasmem od okolic Zawiercia poprzez Częstochowę po Wieluń. Dawniej był eksploatowany w okolicy Częstochowy i Zawiercia czego do dziś śladem są liczne hałdy /np. Rudniki k. Zawiercia/
  • szamozyt /chamosyt/ - zasadowy glinokrzemian magnezu i żelaza. Minerał zaliczany do grupy chlorytów /żelazistych/. Stanowi skladnik skał osadowych pochodzenia morskiego; występuje w złożach rud żelaza. W Polsce stanowi skladnik osadowych rud żelaza w okolicach Częstochowy. Znajduje zastosowanie jako ruda żelaza.
  •  tarnowicyt /tarnowitzyt, tarnowskit, aragonit ołowiowy/ - zasobna w ołów odmiana aragonitu zawierająca izomorficzne domieszki cerusytu /do 15% PbO/. Nazwa pochodzi od pobliskich Tarnowskich Gór. Tarnowicyt wykształcony w formie skupień pręcikowych, igiełkowych lub włóknistych został stwierdzony w kopalni Trzebionka k. Trzebini. Znaczenie wyłącznie kolekcjonerskie 
  • tennantyt /tenantyt/ - arsenowa siarkosól miedzi. Minerał stanowiący w głównej mierze składnik miedzionośnych i polimetalicznych utworów hydrotermalnych. Zaliczany do minerałów rzadkich. Stwierdzono go w otworach wiertniczych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.. Stanowi on ważna rudę miedzi i srebra, czasami również rtęci, cynku i innych metali
  • tremolit /calamit, kalamit, grammatyt/ - zasadowy krzemian wapnia i magnezu. Minerał zaliczany do grupy amfiboli. W przeszłości był stosowany do produkcji azbestu. W Polsce występuje w wielu miejscach jednak na Jurze jedyne występowanie stwierdzono w Dolinie Szklarki.
  • turyngit - zasadowy glinokrzemian żelaza, magnezu i glinu. Minerał zaliczany do grupy chlorytów /żelazistych/.  Stanowi częsty składnik skał osadowych pochodzenia morskiego /w szczególności rud żelaza/. Występuje w osadowych rudach żelaza w okolicy Częstochowy
  • wollastonit - minerał z gromady krzemianów, krzemian wapnia. Należy do rzadkich minerałów rozpowszechnionych tylko w niektórych rejonach Ziemi. Na Jurze jego występowanie zostało stwierdzone w miejscach kontaktowych wapieni z permskimi porfirami w dolinie Szklarki oraz ze stref kontaktowych intruzji górnokarbońskich granodiorytów w rejonie Zawiercia i Myszkowa /stwierdzony tylko w otworach wiertniczych/. W przemyśle wykorzystywany do wyrobu dachówek ceramicznych, przemyśle papierniczym, metalurgicznym, farbiarskim i elektrotechnicznym. 
  • wurtzyt /wurcyt/ - siarczek cynku, który razem ze sfalerytem stanowi ważne źródło otrzymywania cynku. W Polsce występuje w triasowych złożach rud cynku i ołowiu /jako składnik blendy skorupowej/ m.in. w rejonie Olkusza. 
  • złoto rodzime - rzadki minerał z gromady pierwiastków rodzimych. Ślady złota rodzimego stwierdzono w galenie w okolicach Siewierza. To Kruszec zaliczany do najcenniejszych na świecie. Złoto odegrało niezwykłą rolę w dziejach cywilizacji, a o jego znaczeniu niech świadczy fakt, że do dnia dzisiejszego organizowane są zawody w płukaniu złota - m.in. w Złotym Potoku na Jurze.

Więcej informacji na temat minerałów i skał znajdziecie m.in. w książce autorstwa prof. Jerzego Żaby "Ilustrowany słownik skał i minerałów"

Wszystkie zaprezentowane na fotografiach skały, minerały i osobliwości pochodzą ze zbiorów Dariusza Ormana - autora serwisu www.it-jura.pl Wszelkie kopiowanie i powielanie zdjęć bez jego zgody jest zabronione.